Rozdziały
W przeciwieństwie do większości cywilizacji starożytnego Wschodu, rozwijających się w dolinach wielkich rzek, z których ujarzmieniem i wykorzystaniem dla potrzeb człowieka wiązało się powstanie wielkich państw, losy Grecji pozbawionej działania tego czynnika ułożyły się odmiennie.
Grecja nie zajmowała tak wielkiego obszaru jak państwa orientalne, bo zaledwie ok. 80 tys. km2, z których tylko 25-30% stanowiła powierzchnia uprawna. Resztę obszaru zajmowały góry i nieużytki, głównie pastwiska. Ziemia w Grecji, nie użyźniana w podobny sposób jak w cywilizacjach wschodnich, była mało urodzajna. Duże znaczenie miały natomiast rudy metali: żelaza, ołowiu, srebra. Korzystnie też przedstawiało się ukształtowanie brzegów Grecji, które obfitowały w liczne zatoki i dobrze chronione przystanie, ułatwiające ścisłe powiązanie ludności z morzem. Mieszkaniec Grecji czuł się na morzu pewnie, nawet podróże z jednego kraju do drugiego odbywał morzem, góry bowiem, schodzące czasem do samego morza utrudniały komunikację lądem.
Dalszym korzystnym czynnikiem był klimat, na który łagodzący wpływ wywierało morze. Grecja geograficznie składała się z trzech części: Peloponezu, Grecji Środkowej i Północnej. Grecję Środkową i Północną rozdzielały pasma górskie, przez które prowadził wąwóz termopilski. Ważniejszy był jednak podział na Wschodnią Grecję, bogato rozczłonkowaną, połączoną łańcuchem wysp z Azją Mniejszą, z której wybrzeżami tworzyła jakby jedność geograficzną, i część zachodnią, o mniej korzystnym ukształtowaniu wybrzeży, bardziej nadto górzystą.
Dzieje Grecji starożytnej
Ślady cywilizacji na terenach Grecji pochodzą z przełomu III i II tys. przed Chrystusem. Związane są z powstaniem najstarszej na tym terenie kultury – kultury minojskiej – nazwa pochodzi od legendarnego króla Minosa. W III tysiącleciu Kreta została zaludniona przybyszami z Azji Mniejszej, którzy osiedlili się również na wyspach M. Egejskiego oraz na obszarze Grecji kontynentalnej. W drugiej połowie tego tysiąclecia Kreta zaczęła ulegać przeobrażeniom, rozbiciu uległy wspólnoty rodowe czy plemienne, które dotąd stanowiły trzon społeczeństwa, a na Krecie powstało państwo, którego centrum było w Knossos. Szczytowy okres rozwoju Krety przypada na I połowę II tysiąclecia. Kreta utrzymywała wówczas szerokie stosunki handlowe i kulturalne z Egiptem i innymi krajami wschodniej części M. Śródziemnego. Szukając cennych surowców dla swego rozwiniętego rzemiosła, nawiązali Kreteńczycy bliższe kontakty z mieszkańcami wysp M. Egejskiego, jak również z Grecją lądową, których kultura uległa silnym wpływom kreteńskim.
Około 1700 – 1600 r.przed Chrystusem spustoszenia na Krecie dokonały trzęsienia ziemi, które zniszczyły główne pałace wyspy. W XV wieku pojawiły się oznaki słabości. Na jej groźnego wroga i konkurenta wyrosła Grecja. Ostateczna walka między Mykenami a Knossos zakończyła się klęską Kreteńczyków. Złupione i zniszczone zostały pałace w Knossos oraz w mniejszych miastach. Zamieszkała w nich ludność napływowa – prawdopodobnie Grecy mykeńscy, na pozostałym zaś obszarze wegetowała dawna ludność.
Drugim ważnym obok Krety ośrodkiem na obszarze M. Egejskiego była Grecja. Najstarsza ludność Grecji spokrewniona była z mieszkańcami Krety. Ludność ta osiągnęła wysoki poziom kultury i miała za sobą dłuższy okres rozwoju. Powstały tam liczne osiedla o charakterze miejskim, ze względu na niebezpieczeństwo grożące ze strony korsarzy położone w pewnej odległości od morza – Ateny, Argos, Korynt. Ta pierwotna ludność wchłonięta została przez przybyszów pochodzenia indoeuropejskiego. Uznaje się, że już około 2000 r. przed Chrystusem przybyli Jonowie, później zaś, około 1700 r. przed Chrystusem Achajowie. Istnieje także prawdopodobieństwo, że wędrówka owych Indoeuropejczyków nastąpiła w tym samym czasie, podział zaś na Jonów i Achajów nastąpił dopiero po osiedleniu się w Grecji. Na czoło wysunęły się Mykeny, dlatego kultura tego okresu nosi nazwę mykeńskiej. W początkach II tysiąclecia przybysze korzystali z osiągnięć kultury minojskiej, z języka Kreteńczyków, uczyli się rzemiosła, sztuki żeglarskiej. Później przystąpili do rywalizacji, którą ostatecznie w XV stuleciu wygrali. Ważnym miejscem w kulturze mykeńskiej zajmowało rolnictwo, rzemiosło oraz handel. Zasięg handlu był ogromny jak na ówczesne czasy, bowiem obejmował tereny od Sycylii po Egipt i Syrię.
Na czele państwa mykeńskiego stał król. Państwo posiadało rozbudowany system biurokracji centralnej i terenowej. Grecja mykeńska nosiła zdecydowanie charakter militarny. Potężne zamki świadczyły o wojennym nastawieniu władców, co potwierdza także uzbrojenie składane do grobów. Grecy mykeńscy posługiwali się rydwanami bojowymi zaprzęgniętymi w konie. Dowodem potęgi Grecji mykeńskiej była jej ekspansja, która rozpoczęła się ok. 1450 r. Najpierw dokonali Achajowie najazdu na Kretę, której potęgę złamali. Z kolei rozszerzyli swe podboje na wyspy M. Egejskiego i na wybrzeża Azji Mniejszej, wyspę Rodos oraz Pamfilię. Zajęli także Cypr wygrywając rywalizację z Fenicją. Przełom XIII i XII stulecia to upadek cywilizacji mykeńskiej. Było to najprawdopodobniej związane z przesunięciami ludów, które przybyły z głębi Bałkanów na Bliski Wschód. Ostateczny cios zadali cywilizacji mykeńskiej Dorowie. Inwazja Dorów nie była procesem jednorazowym. Prawdopodobnie w ciągu dłuższej migracji osiedlili się w Grecji współżyjąc z Mykeńczykami, a będąc na niższym szczeblu rozwoju, doprowadzili do upadku kultury. Proces ten zakończył się ok. 1050 r. przed Chrystusem. Nie oznaczało to zupełnego zerwania z przeszłością, ciągłość kulturalna została zachowana.
Czas po upadku kultury mykeńskiej od ok. 1200 r. do ok. 750 r. przed Chrystusem należy do najmniej znanych okresów w historii Grecji, dlatego często jest zwany „okresem wieków ciemnych”. Upadł wtedy cały system pałacowy, znikły wielkie państwa, podupadła gospodarka. Od VIII wieku przed Chrystusem historię Grecji dzieli się na trzy okresy:
- VIII w. – 480 r. przed Chrystusem – okres archaiczny,
- 480-323 r. przed Chrystusem – okres klasyczny,
- 323 – II wiek przed Chrystusem – okres hellenistyczny.
Początki miasta
Zaledwie 25 do 30% ziemi, jaka znalazła się na w granicach Grecji stanowiły grunty rolnicze. Grecy podjęli próbę poszerzenia powierzchni pól uprawnych poprzez wykarczowanie lasów. Skutek jednak był przeciwny do oczekiwanego. Wody spłukały cienką warstwę ziemi, kiedy straciła ona umocnienie w postaci korzeni. Stąd rodziły się trudności gospodarcze, narastały również konflikty społeczne i polityczne.
Równolegle z przemianami zachodzącymi w gospodarce rolnej wzrastało znaczenie miast położonych głównie we wschodniej części Grecji, zwłaszcza Aten, Megary, Sparty. W wyniku tych przeobrażeń dokonała się rejonizacja Grecji, podział na część zachodnią, zamieszkałą przez liczne plemiona, oraz część wschodnią, w której zaczęła się formować podstawowa komórka życia greckiego – miasto – polis.
Początki miasta sięgają Grecji archaicznej. Najwcześniej wykształciły się miasta w Azji Mniejszej, gdzie przy ich powstaniu odgrywały rolę inne czynniki niż w Grecji właściwej. Ważną rolę odgrywała tu chęć zabezpieczenia się przed wrogą ludnością z zaplecza. W Grecji miasta początkowo miało charakter rolniczy. W VIII wieku stało się ono centrum życia politycznego, z jednego bowiem ośrodka łatwiej było zarządzać całym państwem. By stworzyć silny ośrodek miejski przesiedlano często część ludności wiejskiej do miast.
Greckie polis było suwerenną wspólnotą obywateli, którzy sami się rządzili nie tworząc struktur państwowych odrębnych od społeczeństwa i działających w imieniu tego społeczeństwa. Podstawowe decyzje podejmowane były przez Zgromadzenie wszystkich mężczyzn wchodzących w skład takiej wspólnoty. Wspólnota powoływała urzędników na czas określony, po czym ich zmieniała. Władza więc krążyła w pewnym gronie ludzi, którzy raz byli słuchającymi, raz wydającymi rozkazy. Najważniejszą instytucją polis było Zgromadzenie obywateli. Istotną rolę odgrywała Rada, składająca się z ograniczonej liczby członków. Jej celem było nade wszystko formowanie wniosków lub opinii do Zgromadzenia. Brak struktur władzy odrębnych od społeczeństwa sprzyjał formowaniu się silnego poczucia odpowiedzialności za to, co się we wspólnocie działo. Wspólnota obywateli była grupą zamkniętą, wchodzono do niej tylko przez urodzenie, przyjmowanie do niej ludzi z zewnątrz było bardzo rzadkie. Cudzoziemcy mogli mieszkać w mieście, ale nie byli obywatelami. Kobiety nie brały udziału w życiu polis. Wspólnota obywateli była również wspólnota z religijnego punktu widzenia. Jako całość czciła określonych bogów, organizowała święta.
Proces kształtowania się polis nie dokonywał się jednocześnie u wszystkich Greków.
Wielka kolonizacja
VIII wiek to czas klęsk dotykających gospodarkę grecką. Pojawiły się także ostre konflikty. Brak żywności wobec rosnącej liczby mieszkańców, pragnienie zdobycia ziemi uprawnej, aby zapewnić sobie dostatni byt, pragnienie wzbogacenia się, zapoczątkowało proces nazwany wielką kolonizacją.
Kierunki kolonizacji
- płd. Italia i Sycylia. Tam najwcześniej rozpoczął się ruch kolonizacyjny. Pierwszą kolonia była Ischia (Pithekussai) założona przez Chalkis i Eretrię przed 770 r. Następnie na lądzie stałym powstała Kyme. Kolonie założone w płd. Italii zyskały sobie miano wielkiej Grecji. Dla Greków ze starego świata była to kraina bogata, gdzie żyło się dostatnio i wygodnie. Kolonizacja Sycylii zaczęła się od połowy VIII w. przed Chrystusem. Tereny zdobywali Grecy siłą. Jedynie faktorie fenickie na zachodzie nie okazywały Grekom wrogości. Polis Wielkiej Grecji i Sycylii dysponowały znacznymi nadwyżkami żywności, zwłaszcza zboża, które zaczęto wysyłać do Grecji właściwej. Dwie kolonie zostały założone na wschodnim wybrzeżu Adriatyku – Apolonia i Epidamnos, gdzie istniały kopalnie srebra. Na północy u ujścia Padu powstała Adria i Spina.
- Wschód – w kierunku wybrzeży Syrii, Fenicji, Palestyny i Egiptu. Nie mogło tu być mowy o zakładaniu polis, nie dopuszczały bowiem do tego istniejące struktury państwowe, silnie kontrolujące podległe im tereny. Powstawały osady, uzyskujące od miejscowych władców specjalny status, dzięki któremu mieli zapewnioną ochronę osób i interesów, a także przywileje handlowe. Takimi osadami miały być Al.-mina nad Orontesem i Tell Sukas. W Egipcie istniała tylko jedna taka osada: Naukratis nad Nilem. Był to raczej port handlowy.
- Daleki Zachód. W VII wieku Grecy rozpoczęli wyprawy na zachodnie wody M. Śródziemnego, a w VI przejęli panowanie nad faktoriami handlowymi Fenicjan. Ok. 600 r. założyli Massalię, a nieco później Alalię na Korsyce, skąd zaczęli na szeroka skalę uprawiać piractwo. Najdalej dotarli do Hiszpanii, gdzie założyli na północy Emporion. (wydobywano cynę, srebro miedź).
- M. Egejskie i Propontyda. Były to obszary bardzo atrakcyjne dla Greków. Porastały je wysokopienne lasy, dostarczające surowca do budowy floty. Tam nabywano smołę do uszczelniania kadłubów. Dobra gleba i łagodny klimat sprzyjały rozwojowi rolnictwa. To wszystko zadecydowało o powstaniu gęstej sieci miast. Najstarsza kolonią było Kyzykos
- M. Czarne. Najwcześniej Grecy zainteresowali się wybrzeżami anatolijskimi, zakładając ok. 770 p.n.e. Synopę. Pierwsze kolonie na zachodnich i północnych wybrzeżach M. Czarnego powstają w VII wieku. Większość założona przez Milet. Nadwyżki zboża, jakimi dysponowały te kolonie, były eksportowane do Grecji, by od VI wielu stać się jej spichlerzem.
Około 580 roku przed Chrystusem następuje osłabienie nurtu kolonizacyjnego, choć jeszcze przez cały VI wiek powstało sporo nowych osad. Grecy natknęli się na opór Kartaginy broniącej dostępu do wybrzeży Afryki, Hiszpanii, a także zachodnich brzegów Sycylii. W części środkowej Italii musieli liczyć się z obecnością Etrusków. W samej Grecji wzrosła produkcja rzemieślnicza, co pozwoliło na nabywanie żywności z zewnątrz. Zakładanie kolonii przyczyniło się do wydatnego wzrostu handlu, świat grecki wyraźnie się wzbogacił. Rozwój wymiany towarowej stwarzał niezbędne warunki do rozkwitu miast o rosnącej szybko liczbie ludności. Nie mogłyby się one rozwijać bez dopływu żywności z obszarów „kolonialnych”. Rozwój handlu stwarzał możliwość szybkiego wzbogacenia się. Osady powstałe poza granicami Grecji właściwej przyśpieszyły rozwój ludów, wśród których powstawały. Kolonizacja przyczyniła się do zmian w sposobie myślenia, rozszerzenia horyzontu geograficznego Hellenów, nawiązania kontaktów z różnymi ludami o różnych obyczajach.
