Rozdziały
Pod panowanie rzymskie w basenie Morza Śródziemnego dostało się bardzo wiele krain. Ze względu na przynależność do romańskiej grupy językowej przeciętny Europejczyk kojarzy, iż wśród tych krain są Włochy, Hiszpania czy Francja. Rzadko kojarzy, iż bardzo długo do Imperium Rzymskiego, a potem Wschodniorzymskiego należały Bałkany, a wśród nich Tracja, której północną częścią była prowincja Mezja Dolna (Moesia Inferior).
Obecnie geograficznie jest to północna część Bułgarii oraz całość krainy Dobrudża, której część leży również w Rumunii. Mezja Dolna to więc prowincja leżąca na prawym brzegu Dunaju od jego ujścia aż do jego prawego dopływu – rzeki Ciabrus (obecnie Cibrica w północno-zachodniej Bułgarii), która stanowiła granicę z Mezją Górną (Moesia Superior). Stolicą prowincji było miasto Tomis (obecnie Konstanca – największy port Morza Czarnego w Rumunii).
Ludność przedrzymska
Tereny prowincji Mezja Dolna były przed rzymskim podbojem zamieszkane przez w większości przez plemię Getów, spokrewnionych z Trakami, określanych również jako odłam Daków mieszkających na lewym brzegu Dunaju. Po raz pierwszy w historii Imperium Rzymskiego plemię to pojawia sią w latach 29-27 p.n.e.. kiedy Licyniusz Krassus pokonał zjednoczonych Traków i Getów („ex Thraecia et Geteis”). Przypuszcza się, że w toku tej kampanii został rozbity dość silny organizm państwowy plemion trackich. Na granicy Mezji Dolnej i Górnej zamieszkiwały również trackie plemiona Trybullów i Mezów. Rzymscy geografowie, jak Strabon, przypuszczali, iż plemię Mezów, które dało nazwę prowincjom, to ta sama ludność co Getowie. W toku podbijania terenów Mezji Dolnej Rzymianie poznali pomniejsze plemiona, które były zależne od Getów, lub tworzyły większy organizm plemienny o tej nazwie, byli to: Utenses, Dimenses, Appiarenses, Opulenses, Krobyzi, Troglodytae i Peucini. Na wybrzeżu Morza Czarnego znajdowały się dawne greckie kolonie, które zamieszkiwała grecka lub mieszana grecko-tracka ludność. Miastami takimi były: Tomis (dziś Konstanca), Odessos (dziś Warna w Bułgarii), Kallatis (dziś Mangalia w Rumunii) i Histra (dziś Istria w Rumunii).
Podbój przez Rzymian
W 12 r. n.e. w wyniku pokonania plemion trackich ustanowiono rzymską prowincję Mezja, niepodzieloną jeszcze na dwie części: Górna i Dolna. W chwili utworzenia prowincji pod rzymskim panowaniem była późniejsza Mezja Górna (czyli tereny dzisiejszej Serbii na południe od Dunaju oraz Macedonii). Na wschodzie władza rzymska nie sięgała aż do Morza Czarnego, ale do prawego dopływu Dunaju – rzeki Utus (dzisiaj Vit w środkowej Bułgarii). Południową granicę prowincji stanowiły góry Haemus (dziś góry Stara Płanina, pasmo będące częścią Gór Bałkańskich). W kolejnych latach Rzymianie rozszerzali prowincję Mezję w kierunku wschodnim: do końca panowania Kaliguli (41 r. n.e.) wschodnią granicę stanowiła rzeka Asemus (dziś Osam), a do końca panowania Nerona (68 r. n.e) rzeka Iatrus (dzisiejsza Jantra w Bułgarii). Za panowania cesarzy z dynastii Flawiuszów Rzymianom udało się podbić do końca tereny na południowym brzegu Dunaju aż do ujścia. Jesienią roku 86 n.e., za panowania Domicjana zapadła decyzja o podziale Mezji na Mezję Dolną i Górną, a granicą między nimi był mały dopływ Dunaju w dzisiejszej zachodniej Bułgarii – Ciabrus (Cibrica).
Wschodnia część – Mezja Dolna rozciągała się wobec tego od tej rzeki aż do Morza Czarnego, na północy granicą był Dunaj, a na południu Góry Bałkańskie.
Mezja Dolna pod panowaniem rzymskim
Podczas wojen dackich cesarza Domicjana i Trajana Mezja Dolna była bazą wypadową legionów na lewy brzeg Dunaju. W latach 102-117 n.e. włączono do niej tereny na lewym brzegu Dunaju – zasiedlone przez sarmackich Roksolanów – sprzymierzeńców Daków. Opanowanie tej części Dacji okazało się jednak nie trwała i tereny te opuszczono po objęciu panowania przez Hadriana w 117 r. n.e. W rzymskim obozie legionowym (castrum) w delcie Dunaju – w Noviodunum (dziś Isaccea w Rumunii) miała bazę flota rzymska – Classis Flavia Moesica, która kontrolowała Dunaj od mostu Trajana do ujścia oraz wybrzeże Morza Czarnego. W Colonia Ulpia Oescus (dzisiejsze Gigen w północnej Bułgarii nad Dunajem) stacjonował Legion V Macedoński (Legio V Macedonica). Pod koniec panowania Hadriana (136 r. n.e.) przesunięto granicę prowincji na zachód, do rzeki Almus (dzisiaj Łom w północno-zachodniej Bułgarii), a także na południe – włączając miasto Montana (dziś również Montana w Bułgarii). W 193 r. n.e. do Mezji Dolnej włączono kosztem prowicji Tracji, Nicopolis ad Istrum (obecnie Nikiup w Bułgarii) i Marcianopolis (Devnia w Bułgarii).
W trakcie kryzysu Cesarstwa w III w. n.e. już od 238 r. n.e. zaczęły się pojawiać niewielkie ataki barbarzyńców zza Dunaju. W 250 r. n.e. Mezja Dolna przeżyła najazd plemion barbarzyńskich Karpów, a potem Gotów pod wodzą Kniwy. Najazdowi Gotów oparło się naddunajskie miasto Novae, a najeźdźcy podążyli dalej na południe, oblegając Nicopolis ad Istrum, a potem Filipopolis w Tracji. W okolicy tego miasta cesarz Decjusz przegrał bitwę pod Beroe (obecnie Stara Zagora). Po klęsce swoją kwaterą uczynił Oescus, gdzie przygotowywał się do kampanii w następnym roku. Bitwa pod Abrittus (dzisiejszy Razgrad w Bułgarii) niedaleko Dunaju w środkowej części Mezji Dolnej w 251 r. n.e. została przez Decjusza również przegrana, Goci odeszli za Dunaj z ogromnymi łupami, a cesarz zginął wraz z synem Herenniuszem.
Od czasów cesarza Klaudiusza Gockiego (268-270 r. n.e.) Rzymianie zaczęli prowadzić bardziej realną politykę wobec barbarzyńców zza Dunaju. W 271 r. n.e., mimo iż kryzys Imperium Rzymskiego w III w. n.e. mijał, cesarz Aurelian ewakuował oddziały rzymskie i część ludności z prowincji Dacji do Mezji Górnej i Dolnej. W zamian za opuszczoną prowincję z części obu Mezji utworzono nową – Dację Nadbrzeżną (Dacia Ripensis). Zachodnią granicę prowincji Dolna Mezja przesunięto do rzeki Utus w dzisiejszej środkowej Bułgarii. Od tej pory granica rzymska była nad Dunajem nieosłonięta żadnym przedpolem, ale samą granicę opartą na dużej rzece można było łatwiej obsadzić, mając do dyspozycji legiony z Dacji.
W wyniku reformy administracyjnej cesarza Dioklecjana od prowincji Moesia Inferior oddzielono kolejne tereny – obszar wybrzeża Morza Czarnego i ujścia Dunaju, tworząc prowincję Scythia Minor (Scytia Mała). Sama Mezja Dolna zmieniła nazwę na Mezja Druga (Moesia Secunda). Nową stolicą zostało Marcianopolis, a prowincji pozostawiono dostęp do Morza Czarnego w postaci portu Odessos. Granica między prowincjami biegła więc mniej więcej wzdłuż dzisiejszej granicy bułgarsko-rumuńskiej, dzielącej krainę Dobrudża. W pierwszej połowie IV w. n.e. prowadzono dość przyjazną politykę wobec Gotów, część z nich, która się schrystianizowała, osiedliła się w okolicach Nicopolis ad Istrum. Wielka wędrówka ludów spowodowała jednak kolejne najazdy Gotów, a pasmo porażek Rzymian, z główną pod Adrianopolem w 378 r. n.e. skłoniło ostatecznie cesarza Teodozjusza Wielkiego do zezwolenia Wizygotom na osiedlenie się na terenie Mezji Dolnej. Zostali tam sprzymierzeńcami Rzymu cieszącymi się jednak dużą autonomią. Po podziale Cesarstwa w 395 r. n.e. tereny Moesia Inferior weszły w skład Cesarstwa Wschodniorzymskiego.
Zakończenie
Ze względu na bliskość kulturową i polityczną między Polską i Bułgarią w okresie 1945-89 polscy archeolodzy mieli możliwość prowadzenia badań i wykopalisk na terenie dawnej rzymskiej prowincji Mezja Dolna. Od 1960 r. polscy specjaliści pracują, odnosząc spore sukcesy na terenie stanowiska archeologicznego Novae, niedaleko dzisiejszego miasta Swisztow. Właśnie tam znajdował się jeden z najważniejszych obozów legionowych nad Dunajem w prowincji Mezja Dolna, rozwinięty również potem również w cywilne miasto. Odkryto tam m.in. jeden z największych kompleksów łaźni starożytności.
