Rozdziały
Na rozwój rzymskich ogrodów (horti) duży wpływ wywarła kultura grecka. Oddziaływanie stylu greckiego odbywało się najpierw za sprawą ogrodów Wielkiej Grecji oraz Sycylii. Potem rolę odgrywać zaczął, wraz z podbojami i licznymi kontaktami, Wschód. Zdobycze terytorialne w czasach Republiki doprowadziły do kumulowania się bogactwa w rękach wpływowej elity, która rozwijała swoje wielkie posiadłości, a w tym ogrody.
Rzymianie przejmowali od podbitych narodów (Greków, Sycylijczyków czy Egipcjan) techniki ogrodnicze oraz umiejętności zakładania ogrodów. Warto odnotować fakt, że wspomniane nabyte umiejętności świetnie uzupełniały tradycyjnie rolnicze podejście do życia Rzymian.
Największy rozkwit roślinności, zarówno w zaciszu domowym, jak i przestrzeni publicznej, odnotować możemy za panowania cesarza Oktawiana Augusta (27 p.n.e. – 14 n.e.). W tym czasie ugruntowuje się znaczenie i rola rzymskich założeń ogrodowych. Założenia te objawiają się w życiu prywatnym, związanym z domami mieszkalnymi i willami pozamiejskimi, jak i w życiu publicznym: świątynie, miejsca publiczne służące wychowaniu oraz wypoczynkowi.
Świetnym źródłem informacji o ogrodnictwie rzymskim są pozostałości miasta Pompeje, które uległo zniszczeniu i „zakonserwowaniu” na wieki w wyniku wybuchu Wezuwiusza w 79 roku n.e. Dość istotną pomocą w odkryciu założeń ogrodnictwa rzymskiego są malowidła naścienne oraz mozaiki. Dużą porcję informacji o ogrodach rzymskich pozostawił także rzymski uczony Pliniusz Starszy w swoim dziele „Historia naturalna”. Dzięki tej pozycji wiemy np. że w czasach rzymskich szczególnie wielbiono przy obsadzaniu lokalizacji publicznych drzewa platanu. Ceniono także pinię, cyprys, laury oraz mirty (jej liści używano na wieńce). Wspomina się także o bukszpanie, oleandrze i wielu odmianach róż. Wśród kwiatów popularnością cieszyły się m.in.: irysy, hiacynty, fiołki, narcyzy, zawilce, maki, krokusy, werbena, wieczornik, paprocie. Większość z roślin zakwitało na wiosnę, ze względu na gorący klimat Italii. Z roślin zielonych warto wspomnieć o bluszczu i barwinku.
Czym wyróżniały się ogrody rzymskie?
Rzymskie ogrody charakteryzowało umiłowanie krajobrazu otaczającego rozległe rezydencje. Główną inspiracją stanowił religijny kult przyrody – świata zamieszkanego przez bóstwa i zapełnionego ich posągami. W ogrodach lokowano grobowce, kaplice i sanktuaria.
Zestaw roślin tworzyły: platon, topola, dąb, palma daktylowa, sosny hiszpańskie, cyprysy, graby, mimoza, akacja, drzewka cytrusowe, laurowe, figowe, rododendrony, jałowiec, winorośl, bukszpan i mirt. Niektóre z nich strzyżono nadając im najbardziej wyszukane kształty. Obficie sadzono kwiaty anemony, lewkonie, goździki. Dużą rolę odgrywały urządzenia hydrauliczne – oprócz licznych kanałów zaczęto wykorzystywać wodę do poruszania automatów. Pliniusz Młodszy miał w swoich ogrodach organy wodne.
Ogrody prywatne
Ogrody były ściśle powiązane z perystylem i atrium domu mieszkalnego. Właśnie w Pompejach odkryto szereg domów, które uwzględniały taki układ przestrzenny. Ogród ujęty jest w architektoniczne ramy ścian i kolumnad, co stanowi całość kompozycyjną. Rzymski typowy dom mieszkalny ma w środku atrium – mały prostokątny plac, zazwyczaj z basenem (impluvium) – które otoczone jest pokojami mieszkalnymi. Izby te są dobrze oświetlone i mają dostęp do odkrytej przestrzeni. Naprzeciwko wejścia od ulicy, środkowa izba za atrium (tablinum) służyła jako pokój gościnny i przyjęć towarzyskich. Za nią usytuowany był niewielki, ogrodzony ogród, z roślinami ozdobnymi, leczniczymi i przyprawowymi, uprawianymi na użytek własny.
Wraz z większymi gabarytami domu zwiększał się ogród, który był otaczany kolumnadą – tym samym przekształcał się w perystyl. Warto nadmienić, że bogaci Rzymianie pozwalali sobie na, aż trzy odkryte przestrzenie: zarówno atrium, ogród jak i perystyl. Miały one różne funkcje, usytuowanie i wielkość, a w praktyce taki plan domu możemy spotkać w Pompejach (dom Pansy). Poszczególne elementy budynku ułożone są w poszczególnej chronologii: od wejścia z ulicy prowadzi mały przedsionek do atrium, z którego można przedostać się do perystylu ogrodowego, za którym z kolei znajdowaliśmy ogród właściwy. Każde kolejne place przedzielone były salami przejściowymi. Atrium od perystylu oddzielone było wspomnianym tablinum, które wyznaczało granicę między sferą towarzyską a kameralną mieszkania. Pomiędzy perystylem, a ogrodem uprawnym znajdowała się sala w rodzaju salonu otwartego na ogród mi akcentowana od strony ogrodowej portykiem lub czasem eksedrą.
Najmniej elementów ogrodowych zawiera atrium. Było to małe wnętrze, otwarte od góry i otoczone dookoła podcieniem domu, z sadzawką w środku, ozdobione rzeźbą lub fontanną. Z uwagi na małą przestrzeń w atrium znajdowały się rośliny jedynie w donicach i kubłach.
Perystyl stanowił z kolei wnętrze ogrodowe, otoczone kolumnadą krużganka, który łączył pokoje z ogrodem. Z czasem przyjął się zwyczaj stosowania kolumnady także w ogrodzie właściwym, jak np. w domu Fauny. Ogrody w perystylu tworzyły rodzaj parteru, który wypełniały rozmaite małe drzewa, krzewy, kwiaty. Sadzono: laury, figi, różaneczniki, winorośl, bluszcz, mirt, róże, zawilce, lilie, narcyzy, hiacynty, fiołki, goździki, margerytki, lewkonie, nagietki, mieczyki, bratki, naparstnice, cyklameny, barwinek, kosaćce i inne. Ponadto nadawano kształty roślinom, m.in. strzyżono bukszpany, cisy, cyprysy. Za autora tego pomysłu uchodzi przyjaciel cesarza Augusta – Mattius.
Duże znaczenie w domowym zaciszu miały baseny, sadzawki oraz fontanny, a także elementy rzeźbiarskie (wazy, figury z brązu i marmuru). Przykładem takiego domu jest dom Vettich. Ogród był stosunkowo niewielki: bez podcienia kolumnowego wynosił około 10×20 metrów, kiedy w domu Fauny wynosił około 22×25 metrów. Stosowano także wodotryski czy stopniowanie wodne, które wymagały specjalistycznej opieki – taką osobą był aquarius.
Zakładanie tego rodzaju ogrodów wymagało dużych umiejętności, a ogrodnik, który je nadzorował nazywał się topiarius. Jego zadaniem było rozplanowanie ogrodu, kształtowanie roślin (strzyżenie w odpowiednie figury, nieraz figlarne). Obszarem działań takiego ogrodnika były ogrody w niewielkich perystylach, jak i olbrzymie założenia ogrodowe w podmiejskich willach bogaczy.
Ścisk w samym Rzymie powodował, że bogatsi Rzymianie zmuszeni byli do urządzania sobie większych ogrodów w wiejskich rezydencjach. Zwykle wyżsi stanem musieli się zadowolić w mieście „skąpymi” ogrodami. Wyjątkiem był Lukullus (117 – 56 p.n.e.), stronnik Sulli, rozsławiony zwycięstwami w wojnie z władcą Pontu Mitrydatesem VI. Przy swojej siedzibie założył on ogród, w którym sadził (po raz pierwszy sprowadzone z Azji do Europy) czereśnie. Znane były także ogrody artystów: Propercjusza, Marcjalisa, Wergiliusza. Podziwiano także hortus Sallustianina Kwirynale.
Tak jak wspomniano, bogatsi Rzymianie, chcąc założyć większe ogrody, decydować się musieli na budowanie swoich rezydencji na prowincji. Zamiast małego atrium stosowano obszerny perystyl wejściowy z ogrodem, otoczony zespołem pomieszczeń mieszkalnych, z których część usytuowana na wyższych kondygnacjach łączyła się z ogrodem za domem. Przykładem takiego planu zabudowy jest odkryty w Pompejach dom Diomedesa. Podobny charakter ma dom Horacego, którego willa znajdowała się w okolicy obecnego Tivoli. Wnętrze ogrodu wypełniały rabaty kwiatowe, drzewa oraz basen. Otwarte portyki na końcu ogrodów pozwalały obserwację okolicznych krajobrazów, co też było wyznacznikiem trendu łączenia domu mieszkalnego z otaczającą go przyrodą. Z tego powodu wiemy, że Rzymianie poszukiwali na swoje wille poza miastowe atrakcyjnych i dominujących nad okolicą terenów, które pozwalały zachować harmonię oraz perspektywę. Wspomina o tym Pliniusz Młodszy, dzięki któremu znamy szczegółowe rozplanowanie takich rezydencji.
Ogrody publiczne
Ogrody publiczne, przeznaczone na wypoczynek i rekreację, miały podobne w formie założenia, jak perystyl domowy. Pod względem ukształtowania nawiązywały one do gimnazjonu greckiego. W porównaniu jednak z rzymskim perystylem domowym były zdecydowanie większe i wynikały z potrzeby gęsto zabudowanej stolicy – Rzymu. Świetnym przykładem typowego ogrodu publicznego był Porticus Liviae, założony przez Oktawiana Augusta w samym centrum miasta na miejscu zburzonych starych domów. Był to prostokąt o wymiarach 75×115 metrów, otoczony ze wszystkich stron portykiem kolumnowym. W środku ogrodu, na wprost szerokich schodów wejściowych usytuowanych na krótszym jego boku, znajdował się duży basen wodny. Resztę przestrzeni zajmowały różnego rodzaju drzewa, rabaty kwiatowe oraz spacerniaki. Pełno było także rzeźb, a portyk ozdobiony był malowidłami.
W malarstwie ogrodowym dominuje pejzaż, jako tło scen rodzajowych, bądź jako sam krajobraz: gaje, laski, wzgórza, sadzawki itp. Motyw ten wynikał z faktu, iż był przedłużeniem ogrodu, a w mniejszych perystylach domowych pozwalała uzyskać efekt pogłębionej perspektywy oraz powiększenia przestrzeni. Dobrym przykładem są zachowane ogrody z Pompejów.
Pierwszym ogrodem publicznym był ogród Pompejusza, powstały w około 51 roku p.n.e. Na wzór grecki otoczony był on portykiem, obejmował laski laurowe i platynowe, aleje wysadzane bukszpanem. Ogród posiadał także teatr. Na tym ogrodzie wzorowano się później wielokrotnie.
Innymi równie popularnymi w czasach rzymskich ogrodami były: Portyk Liwii, Portyk Wipsania, Portyk Oktawii oraz Portyk Pompejusza.
Ogrody zakładano także w pobliżu term, przeznaczonych do odpoczynku, gier oraz kąpieli. Termy wraz z otaczającymi je ogrodami stawały się miejscami spotkań i odpoczynku wielu obywateli miasta (wzorem gimnazjonu greckiego). Duża skala i okazałość oraz bogata zabudowa czyniły ogrody publiczne jednymi z najbardziej charakterystycznych rodzajów monumentalnych budowli Rzymu.
Ogrody cesarskie
Najwspanialsze założenia ogrodowe rozpościerały się na wzgórzu Palatynu i w jego okolicach. Warto wspomnieć zwłaszcza o Hipodromie Domicjana. Zajmuje on obszerną przestrzeń ogrodową, ujętą dookoła murem z licznymi niszami oraz kolumnadą, z dużą eksedrą w środku ściany bocznej. Wnętrze ogrodu wypełniały boskiety, aleje i rabaty kwiatowe. Znajdowały się tutaj także bogato zdobione studnie czy rzeźby.
Innym dużym ogrodem cesarskim był ten otaczający Złoty Dom Nerona. Znajdowało się w nim mnóstwo okazałych drzew, winnic, ptaszarni, a nawet zwierzyniec oraz sztuczne jeziorko. Wzniesiony potem na tym terenie pałac Domicjana jest przykładem charakterystycznego układu przestrzennego, którego ośrodkiem staje się ogród wewnętrzny w dużym perystylu, usytuowany pomiędzy wielką salą tronową a triclinium. Podobnie wielkie ogrody Cezara, Nerona oraz Domicjana pokrywały Wzgórza Ianiculum.
Zaznaczyć należy, że niektóre ogrody cesarzy przekazywane były w domenę publiczną. Tak na przykład uczynił przed śmiercią Juliusz Cezar, który oddał na użytek mieszkańcom swój ogród. Podobnie postąpił jego adoptowany syn – Oktawian August – który oddał ogród wzniesiony w roku 28 p.n.e. na Polu Marsowym, wokół swojego mauzoleum. Warto tutaj nieco poruszyć kwestię samego Pola Marsowego. W czasach Republiki była to łąka (zwana Prata Flaminia), która wraz z końcem okresu republikańskiego stopniowo zapełniała się kolejnymi budowlami publicznymi (świątynie, portyki, termy Agrypy, czy Teatr Pompejusza). Powstałe konstrukcje, wraz z okalającymi je ogrodami, doprowadziły do tego, że miejsce do stało się niezwykle prestiżowe i reprezentacyjne. Na wspomnianym jeziorku odbywały się także bitwy morskie (naumachie).
Wspomnieć należy o monumentalnej rezydencji cesarza Hadriana, która łączyła kulturę grecką, rzymską oraz egipską. Była to najrozleglejsza zabudowa pałacowa okresu starożytności. Jej powierzchnia porównywalna jest z obszarem zajmowanym przez Pompeje, co tłumaczy długość prac budowlanych (lata 118-134 n.e.). Zabudowania tej letniej rezydencji składały się z zespołu budowli rozlokowanych w sztucznie wzbogaconym krajobrazie, tak by eksponować ten krajobraz.
