Rozdziały
Wraz z rozrostem państwa rzymskiego oraz powstaniem prawdziwego pieniądza, Rzymianie zaczęli dostrzegać, jak ważną rolę pełnią monety, poza funkcją płatniczą. Możliwość umieszczania na awersie lub rewersie inicjałów oraz wizerunków/symboli umożliwiało politykom oraz cesarzom oddziaływanie na masy społeczne. W końcu każdemu mieszkańcowi państwa rzymskiego zależało na posiadaniu pieniędzy, które pośrednio były także nośnikiem informacji i sposobem propagandy.
Historia rzymskiego pieniądza
Pierwotnie majątek państwowy Rzymu utrzymywany był w postaci stad bydła. Co ciekawe, kradzież określano słowem peculatus, które nawiązywało do bydła i oznaczało kradzież zwierząt.
Wprowadzenie monet z brązu
Wraz z coraz to częstszymi kontaktami Rzymian z Grekami, zamieszkującymi południową Italię (tzw. Wielka Grecja), pojawiła się w społeczeństwie rzymskim potrzeba naśladowania greckich sąsiadów. Naukowcy podają prawdopodobny czas pojawienia się nowego środka płatniczego na połowę V wieku p.n.e. Wówczas to zaczęto stosować nie obrobiony brąz, w małych kawałkach, do płatności tzw. aes rude. Z czasem pojawiły się prostokątne, nieobrobione sztabki brązu (aes signatum, czyli „wytłoczony brąz”), na których często widniał wizerunek bydła lub gałąź z bocznymi gałęziami (tzw. Ramo Secco). Prawdopodobnie aes signatum używane było do końca trzeciej wojny punickiej, czyli połowy III wieku p.n.e.
W między czasie Rzymianie zaczęli także wykonywać mniejsze monety z brązu, które naśladowały greckie odpowiedniki, i które przypominały już bardziej kształtem znane nam monety. Działania te miały także aspekt prestiżowy – przynależność do wyższych cywilizacji. I tak pojawiły się pieniądze określane terminem aes grave (as libralny), które występowały już zapewne w III wieku p.n.e.
Wprowadzenie srebrnej monety – didrachmy
Na początku III wieku p.n.e., w trakcie konfliktu z Pyrrusem (282-272 p.n.e.), Rzym wprowadził pierwszą srebrną monetę didrachmę, która naturalnie zaczerpnięta została z miast greckich. Ich produkcja miała miejsce początkowo w Kampanii. Na monecie umieszczano wizerunek boga wojny Marsa w hełmie korynckim oraz napis „ROMANO” – te wybijano w Kampanii. Z czasem zaczął się pojawiać napis „ROMA”, które wybijać zaczęto już w Rzymie. Moneta ta powstała zapewne w podobnym momencie co aes grave, jednak miała wymiar typowo propagandowy i przede wszystkim planowano nią opłacać żołnierzy biorących udział w wojnie, zarówno własnych obywateli, jak i najemników oraz sojuszników greckich.
Z czasem pojawił się nowy wizerunek na monecie – zaczęto ukazywać Herkulesa oraz wilczycę z bliźniętami. W latach 235-225 p.n.e. pojawiła się moneta kwadrygant, którego nazwa wynikała z wizerunku Jowisza na monecie, który powoził w kwadrydze.
Wprowadzenie nowych monet srebrnych
Jeszcze na początku drugiej wojnie punickiej Rzymianie w płatnościach bazowali na dirachmie. Jednak w 212-211 p.n.e. pojawiła się nowa moneta srebrna – denar (nummus denarius) – która miał równowartość 10 asów. Do wybijania monet wykorzystano olbrzymie ilości srebra, jakie zdobyto na Syrakuzach, mieście będącym w sojuszu z Hannibalem.
Pojawienie się rzymskiej złotej monety
Pierwsze wzmianki o złotych monetach w Rzymie pojawiają się a propos II wojny punickiej, kiedy to wybito monety oparte na wzorach greckich: statera i półstatera. Ze względu jednak na brak stałej dostawy kruszcu, zrezygnowano z bicia monet na stałym poziomie.
Pierwsze wzmianki o nowej złotej monecie pojawiają się a propos działalności publicznej Lucjusza Korneliusza Sulli, który szykował się na wojnę z Mitrydatesem VI. Monety były wybijane na potrzeby wojny; podobnie później Juliusz Cezar czynił przed planowaną wyprawą na Partię.
Za panowania Oktawiana Augusta, rozpoczęto formalne bicie złotego aureusa.
Więcej o pieniądzach rzymskich
Podstawowy przelicznik monetarny obowiązujący w cesarstwie rzymskim przez cały I i II wiek n.e. |
|
Co umieszczano na rzymskich monetach?
We wczesnym okresie na monetach rzymskich znajdowały się wizerunki bydła lub gałęzi. Z czasem pojawiać się zaczęły bóstwa rzymskie (Jowisza, Janusa, Junony, Marsa lub Minerwy) oraz symbole odnoszące się do kultu lub tradycyjnej przeszłości państwa (np. wilczyca karmiąca bliźnięta lub dzioby statków, które symbolizowały zwycięstwa Rzymian z Kartaginą na Morzu Śródziemnym). Symbolika miała przede wszystkim na celu umacnianie tożsamości rzymskiej i propagowanie władzy oraz kultury Rzymian na nowo zdobywane ziemie.
Wraz z końcem republiki na monetach zaczynają się pojawiać wizerunki polityków. Przykładowo w roku 54 p.n.e., na zlecenie Marka Juniusza Brutusa, wybite zostają monety ukazujące jego przodków: Lucjusza Juniusza Brutusa (pierwszego konsula rzymskiego, 509 rok p.n.e.) oraz Gajusza Serwiliusza Ahalę (zabójcę Spuriusza Maeliusza chcącego przejąć władzę w V wieku p.n.e.). Brutus tym działaniem stara się zdobyć popularność i podkreślić swoje pochodzenie na scenie politycznej.
Pierwszym żyjącym człowiekiem, którego twarz została umieszczona na monecie, był Gajusz Juliusz Cezar. Później stało się to tradycją. Wizerunki władców znajdowały się na jednej stronie, natomiast druga była przeznaczona dla różnego rodzaju personifikacji. Najczęściej były to: Wolność, Łagodność, Wiktoria, Roma oraz Radość.
Monety z czasów cesarstwa dają materiał do ikonografii cesarzy. Pojedyncze wyrazy lub zwroty (legendy) wybite na monetach przedstawiają nieraz hasła polityczne z danego okresu. Tematyka napisów i wizerunków na monetach z końca republiki jest niesłychanie różnorodna. Monety stanowiły jeden ze środków propagandy. Na ich podstawie można uzyskać informacje na temat grup politycznych i polityków. Co więcej, umożliwiają nam one sprawdzenie wiadomości podawanych przez autorów antycznych.
Na wszystkich monetach umieszczane były stemple. Na monetach z brązu, z jednej strony umieszczano wizerunek Janusa, zazwyczaj dwugłowego (Janus Geminus), natomiast z drugiej strony monety, widniał dziób okrętu. Na srebrnych monetach, umieszczane były wizerunki zaprzęgów dwukonnych lub też czworo-konnych.
Pierwotnie emisje wszystkich monet były zlecane przez senat i oznaczano je napisem SC (Senatus Consulta). Wraz z nastaniem pryncypatu rozdzielono prawa do emisji monet. Monety wykonane z mniej wartościowego kruszcu (brąz) podlegały senatowi; na nich wciąż umieszczano napis SC (Senatus Consulta). Monety srebrne i złote z kolei były wybijane na polecenie cesarzy i miały napisy: Imp. (Imperator); Caes (Caesar); P.M. (Pontifex Maximus); Cos (Consul); Tr. p. (tribunicia potestate).
Za czasów Konstantyna Wielkiego, coraz śmielej na monetach pojawiają się sceny z życia prywatnego. Kolejne zmiany zaszły dopiero pod koniec IV wieku n.e. za Teodozjusza Wielkiego, kiedy to na monetach rozpoczęto wybijanie monogramu Chrystusa i innych symboli chrześcijańskich.
Przykładowe monety rzymskie
Srebrny denar rzymski, który wybity został w 103 roku p.n.e. Rewers monety ukazuje scenę walki pomiędzy rzymskim żołnierzem (po prawej), chroniącego swojego towarzysza, przed atakiem barbarzyńskiego wojownika z plemienia Ligurów (północno-zachodnia Italia).
Scena odnosi się do przekazu, jakoby tym bohaterskim Rzymianinem był sam konsul na rok 193 p.n.e. – Kwintus Minucjusz Thermus – który otrzymał za swój czyn corona civica. Widoczna jest inskrypcja: Q•THERM•MF, czyli: Quintus [Minucius] Thermus.
Na awersie znajduje się wizerunek Marsa w hełmie korynckim.
Moneta rzymska wybita dla uczczenia rodu Mamiliuszy, przez Gajusza Mamiliusza Limetano. Obiekt datowany jest na początek I wieku p.n.e. Na odwrocie monety widoczny jest wizerunek Odyseusza, którego członkowie rodu uważali za swojego dawnego przodka. W ten sposób postępowało wiele rodów rzymskich chcących podnieść swój prestiż i wiążąc swój rodowód z wielkimi postaciami mitologii.
Denar rzymski ukazujący dyktatora Lucjusza Korneliusza Sullę. Obiekt datowany jest na rok około 54 p.n.e., więc wykonany został pośmiertnie (Sulla zmarł w roku 78 p.n.e.). Artefakt znajduje się w The British Museum w Londynie.
Na drugiej stronie monety znajduje się wizerunek konsula Kwintusa Pompejusza Rufusa, wnuka Sulli, który poprzez zlecenie wybicia serii chciał przypomnieć rodakom o swoim pochodzeniu.
Denar rzymski, wybity w latach 48-47 p.n.e., upamiętniający triumf Juliusza Cezara w Galii. Moneta ma charakter propagandowy, z racji na fakt, że w tym czasie Cezar pełnił już dyktaturę.
W dolnej części monety dostrzec możemy pokonanego Wercyngetoryksa; w górnej z kolei trofeum postawione z galijskiej broni i akcesoriów: tarczy, hełmu i karnyksu (celtycki instrument muzyczny). Wytłoczono także napis: CAESAR.
Denar ukazujący Juliusza Cezara. Moneta wybita została jeszcze za jego życia, w lutym lub marcu 44 roku p.n.e. Juliusz Cezar był pierwszym Rzymianinem, który za życia miał swój wizerunek na monecie. W ten sposób chciał pokazać wszystkim mieszkańcom imperium rzymskiego, że jest absolutnym władcą Rzymu.
Na rewersie monety znajduje się bogini Wenus oparta o berło z małą boginią zwycięstwa Wiktorią w ręce. Warto nadmienić, że ród Cezara wywodził swe pochodzenie od mitycznego Eneasza i bogini Wenus.
Na monecie widoczne są także inicjały: CAESAR DICT PERPETVO („dyktator wieczny”), MACER (czyli Publiusz Sepulliusz Macer, zleceniodawca wybicia serii).
Rzymski srebrny denar ukazujący boskiego Juliusza Cezara z 40 roku p.n.e. Monetę wybito za kwestury Q. Voconiusa Vitulusa. Na drugiej stronie monety znajduje się wizerunek krowy, która była oznaką pożywienia, bezpieczeństwa i zamożności.
Jedna z najsłynniejszych monet świata antycznego – rzymski srebrny denar Marka Juniusza Brutusa z wybitymi słowami „EID MAR”. Słowa te odnoszą się do daty zamordowania dyktatora Juliusza Cezara – w Idy Marcowe, 15 marca 44 roku p.n.e. Moneta została wybita pomiędzy 43 a 42 rokiem p.n.e.
Kiedy na awersie monety znajduje się wizerunek Brutusa, to na rewersie umieszczono sztylety, symbolizujące narzędzie morderstwa oraz czapkę frygijską (pileus) – symbol wolności, którą m.in. darowano niewolnikowi, kiedy wyzwalał go właściciel.
Złoty aureus Marka Juniusza Brutusa, jednego z morderców Juliusza Cezara. Obiekt datowany na 43-42 rok p.n.e. Artefakt znajduje się w The British Museum.
Moneta została wybita w trakcie pobytu Brutusa i Kasjusza w zachodniej Azji Mniejszej lub północnej Grecji i miała charakter propagandowy w czasie rywalizacji z Oktawianem, Markiem Antoniuszem i Markiem Lepidusem.
Srebrny denar Oktawiana, będący swego rodzaju dowodem zwycięstwa Rzymu nad Kleopatrą oraz włączenia Egiptu do Cesarstwa w roku 30 p.n.e.
Moneta wybita została zapewne w roku 29 p.n.e., jako element propagandy jedynego władcy. Na rewersie denara widoczny jest krokodyl nilowy (symbol Egiptu) wraz z inskrypcją AEGVPTO CAPTA, czyli „Egipt zdobyty”.
Moneta rzymska wybita na cześć zwycięstwa Oktawiana Augusta, nad Markiem Antoniuszem i Kleopatrą, w bitwie pod Akcjum w 31 roku p.n.e. Na awersie uwieczniono Oktawiana i jego przyjaciela oraz wodza Marka Agrypę. Na rewersie znajduje się krokodyl przypięty do gałązki palmowej, co symbolizuje przyłączenie Egiptu do Rzymu.
Denar rzymski ukazujący Oktawian Augusta (panował w latach 27 p.n.e. – 14 n.e.). Srebrna moneta została wybita około 19-18 roku p.n.e., prawdopodobnie w jednej z hiszpańskich mennic. Na awersie widzimy głowę princepsa z wieńcem z liści dębowych na głowie (tzw. corna civica). Na rewersie z kolei znajduje się wytłoczony napis DIVVS IIVLIVS oraz kometa z ośmioma promieniami i ogonem ognia.
Moneta ma charakter propagandowy i nawiązuje do boskości Juliusza Cezara i wydarzenia jakie miało mieć miejsce w lipcu 44 roku p.n.e. – cztery miesiące po zamordowaniu Cezara – w trakcie wielkiej uroczystości ku pamięci Cezara – Ludi Victoriae Caesaris. Wówczas to na niebie miał się pojawić niezwykle jasny obiekt, który przykuł uwagę zebranych Rzymian. Z racji na fakt, że Cezar uznawał się (jako członek rodu Juliuszów) za potomka samej bogini Wenus, a senat rzymski uznał Cezara oficjalnie bogiem, tłumy widząc kometę na niebie uznały to za potwierdzenie boskości Cezara, a sama gwiazda miała zawierać duszę wodza.
Naturalnie zaobserwowane przez starożytnych zjawisko było spadającą kometą, która w odczuciu astronomów mogła być najjaśniejszą, jaką kiedykolwiek zaobserwowali ludzie. Antyczni autorzy określili ją jako Sidus Iulium („Gwiazda Juliuszów”) lub Caesaris astrum („Gwiazda Cezara”).
W 44 roku p.n.e. Gajusz Oktawian – nie mający jeszcze żadnego realnego znaczenia na scenie politycznej Rzymu – wykorzystał to wydarzenie do celów propagandowych. W 42 roku p.n.e. powstała Świątynia Cezara, która w roku 29 p.n.e. otrzymała dedykację na cześć wydarzenia z kometą. Na ścianie świątyni umieszczono wielki wizerunek Cezara, na czole którego – według Owidiusza („Metamorfozy”, XV.745-842) – umocowano kometę. W ten sposób Oktawian podkreślił symbolikę wydarzenia, boskość Cezara oraz podkreślił swoją legitymizację władzy, jako następcy uwielbianego wodza.
Moneta Oktawiana Augusta, która wybita została po zwycięskiej bitwie pd Akcjum, między 31-29 p.n.e. Moneta posiada silną symbolikę.
Na awersie widoczna jest głowa Jowisza Ammona z rogami, z adnotacją AVGVR PONTIF. Na rewersie z kolei napis IMP CAESAR DIVI F (czyli Imperator Caesari Divi Filius), z wizerunkiem Wiktorii stojącej na globie, trzymająca wieniec laurowy w prawej i palmę w lewej ręce.
Złoty aureus wybity między 46-47 rokiem n.e. za panowania cesarza Klaudiusza. Moneta powstała na cześć pierwszych zwycięstw Rzymian w Brytanii. Dowodem tego jest widoczny łuk triumfalny, napis odnoszący się do Brytanii, sylwetka jeźdźca (być może sam Klaudiusz) oraz trofeum wykonane z broni przeciwnika.
Klaudiusz poprzez podbój Brytanii chciał umocnić swoją władzę, a wybicie takich monet miało pomóc rozpowszechnić wśród ludu informację o jego skutecznych rządach.
Rzymska złota moneta (aureus) ukazująca z jednej strony cesarza Wespazjana, a z drugiej świątynię Westy z czterema kolumnami i trzema posągami.
Jak sugerują badacze, przedstawienie świątyni może mieć na celu podkreślenie renowacji i odbudowy budowli po pożarze w Rzymie w grudniu 69 roku n.e. Moneta powstała w 73 roku n.e. i znajduje się w The British Museum.
Srebrny denar cesarza Trajana ze 107-108 roku n.e., który miał na celu uczczenie zwycięskich wojen dackich. Na rewersie widoczne jest trofeum (tzw. tropajon) zwycięstwa w postaci pnia drzewa ozdobionego zdobytą zbroją i uzbrojeniem wroga.
Rzymska moneta Cecylii Pauliny, żony cesarza Maksymina Traka (panował 235-238 n.e.). Srebrny denar posiada wytłoczony napis DIVA PAULINA, a sama moneta wybita była już po jej śmierci (ok 235-236 n.e.). Na rewersie monety widzimy pawia unoszącego cesarzową do nieba – gest Maksymina i dowód ubóstwienia Rzymianki.
Nie posiadamy praktycznie żadnych informacji o życiu cesarzowej. Jej współżycie z Maksyminem zapewne było poprawne, jednak istnieje przekaz od Jana Zonarasa (kronikarz bizantyński z XII wieku), jakoby cesarzowa została zamordowana na zlecenie męża. Twierdzenie to jednak wydaje się być fałszem, gdyż została na jego polecenie ubóstwiona po śmierci.
Posrebrzany antoninian cesarza Woluzjana z roku 251 n.e. Woluzjan (Gaius Vibius Afinius Gallus Veldumnianus Volusianus) był synem cesarza Treboniana Gala, z którym współrządził państwem rzymskim w latach 251-253 n.e.
Woluzjan został zamordowany z ojcem pod Interamną przez swoich żołnierzy, którzy nie chcieli walczyć przeciwko uzurpatorowi Emilianowi.
Dla każdego władcy istotnym było, aby lud wiedział kto posiada najwyższą władzę. Stąd też pierwszą decyzją po zajęciu tronu było zlecenie wybicia monet ze swoim wizerunkiem.
Moneta rzymska ukazująca cesarza Probusa i bóstwo Sol Invictus. Władca ten był silnym liderem państwa rzymskiego pod koniec III wieku n.e.
Kult Sol Invictus sprawowany był u schyłku cesarstwa (pryncypatu), a wprowadzony został przez cesarza Aureliana. Miało to na celu przede wszystkim odbudowę boskiego majestatu panującego, na którym od teraz miała się opierać władza. Kraj przeżywał czasy kryzysu w III wieku n.e. i potrzebne było narzędzie gruntujące władzę.
Złota moneta Maksencjusza z czasów panowania w latach 306-312 n.e. Maksencjusz, który był synem Maksymiana, nie był uwzględniony w systemie tetrarchii. Władzę otrzymał z rąk pretorian.
Monety tego typu miały na celu propagandę nowego władcy, który w tym przypadku na awersie umieścił symbol Rzymu – wilczycę karmiącą bliźnięta.
Rzymska moneta cesarza Juliana Apostaty, datowana na IV wiek n.e. Na rewersie monety widniej wizerunek byka pod dwoma gwiazdami – symbolika ta wciąż nie jest do końca jasna dla naukowców. Sugerują oni, że autorem wyglądy monety był sam cesarz, który poprzez ukazanie wizerunku byka mógł nawiązywać do mitraizmu.
Kult boga Mitry był niezwykle popularny wśród żołnierzy. Bóstwo to miało zabić byka, którego krew stała się podstawą pod wszechświat.
Złota moneta rzymska (solidus) ukazująca Elię Gallę Placydię. Obiekt datowany jest na V wiek n.e. Moneta została wybita w Akwilei (Włochy), a znaleziono ją w pobliżu Prokuplje, w południowo-wschodniej Serbii.
Na awersie monety znajduje się popiersie Galli Placydii z perłowym diademem na głowie i monogramem Chrystusa na ramieniu. Na rewersie umieszczono Wiktorię trzymającą krzyż w dłoni.
Moneta jest świetnym dowodem na to, że w V wieku n.e. wciąż społeczeństwo rzymskie w części wyznawało dawne kulty, a rządzący szukali poparcia.
