Rozdziały
Jednym z bardziej znanych wydarzeń w historii ludzkości, jest bez wątpienia ukrzyżowanie Jezusa Chrystusa na początku lat trzydziestych I wieku n.e. Z tego powodu wraz z rozwojem kinematografii, powstało wiele dzieł mających ukazać życie Chrystusa: jego narodziny, nauczanie, śmierć i zmartwychwstanie. W większości tych dzieł ukazani są żołnierze rzymscy, a konkretnie – legioniści, którzy przez większość czasu występują jedynie jako tło.
Dopiero kiedy w Wielki Piątek, Chrystus zostaje przekazany Piłatowi, legioniści stają się aktywnymi uczestnikami owych pamiętnych wydarzeń, czy to jako biczownicy, naigrawający się z Mesjasza1, czy też jako ludzie oddających Chrystusowi chwałę2. W tej pracy poruszę kwestię rekonstrukcji owych ludzi w filmach o tematyce biblijnej oraz porównam ich wygląd w filmach do faktycznego wyglądu legionisty, stacjonującego na wschodniej rubieży Imperium Romanum.
Legionista na wschodzie – faktyczne uzbrojenie, ubiór, służba
Zanim przejdę do wyżej wspomnianego tematu, chciałbym napisać o największym paradoksie całej sytuacji. Otóż w latach trzydziestych I wieku n.e. w Judei nie stacjonował żaden legion. Najbliższe stacjonowały w Syrii (np. legio III Gallica, legio VI Ferrata) i Egipcie (legio XXII Deiotariana). Wiadomo natomiast o tym, że w Judei stacjonowały oddziały pomocnicze. Były to mianowicie: ala I Sebastena, cohors I Sebastena, oraz 4 inne kohorty piechoty sił pomocniczych3. Sam garnizon Jerozolimy składał się z żołnierzy auxilia. Oznacza to, że to właśnie żołnierze z tych formacji byli prawdopodobnie odpowiedzialni za mękę Jezusa Chrystusa (istnieje jednak mała szansa, że w Judei były jakieś małe grupki legionistów które stacjonowały tam w charakterze policyjnym, ale nie ma na to żadnych źródeł). Jednakże jako, że w filmach (nie tylko biblijnych) rekonstruuje się tylko legionistów to skupię się właśnie na nich, pomijając fakt, że legioniści prawdopodobnie nie brali udziału w tamtych wydarzeniach.
Zatem przybliżmy sobie sylwetkę wschodniego legionisty: jego codzienny ubiór składał się z tuniki, pasa i butów. Jeśli chodzi o tunikę to były one różnego koloru i nie różniły się zbytnio od tych używanych przez cywili. Natomiast pas i buty były typowo wojskowe. Balteus przyjmował postać pasa zdobionego posrebrzanymi płytkami. Był to symbol legionisty, toteż zdjęcie go, oznaczało niejako “zawieszenie” w byciu żołnierzem4. Buty, czyli skórzane caligae, lub calcei, były kolejnym znakiem żołnierza. Ich znakiem charakterystycznym była gruba, nabijana ćwiekami podeszwa, która z daleka oznajmiała z kim ma się do czynienia.
Najsłynniejszą bronią legionisty był krótki miecz – zwany przez współczesnych gladiusem (dla Rzymian słowo “gladius” oznaczało po prostu “miecz” niezależnie czy był długi, czy krótki). W czasach omawianych w tej pracy dominował gladius typu mogunckiego, w porównaniu do swego poprzednika, typu hiszpańskiego miał krótszą i szerszą klingę (około 40 cm) oraz dłuższy i zwężający się sztych. Pomimo popularnego myślenia gladius służył nie tylko do zadawania pchnięć, ale i cięć5.
Pilum było ciężkim oszczepem o długości około 2 metrów. Pilum było wykorzystywane przez legionistów na początku bitwy – rzymskie szeregi wyrzucały oszczepy, by te wbiły się w tarcze przeciwników i uczyniły je bezużytecznymi. Było to możliwe dzięki temu, że pilum miało około 90 centymetrowy trzpień zakończony piramidalnym lub płaskim grotem, który często podczas przebijania tarczy wyginał się, co uniemożliwiało pozbycie się oszczepu. Maksymalny zasięg wynosił 30 metrów. Pilum nie służyło do walki w zwarciu.
Scutum czyli tarcza legionisty, była wykonana z oheblowanych listew drewnianych, laminowanych w trzy naprzemienne, poziome i pionowe warstwy. Była pokryta płótnem i skórą zwierzęcą. Na początku I wieku n.e. scutum przybrało postać wypukłej, prostokątnej płyty. Istotnym elementem tarczy, które było wykorzystywane do zadawania ciosów tarczą, było umbo czyli żelazna, środkowa część tarczy charakteryzująca się najczęściej kolistym kształtem.
W I wieku n.e. w armii rzymskiej dominowały trzy pancerze. Lorica segmentata to pancerz wykonany z żelaznych płyt. Zapewniał dobrą obronę barków, klatki piersiowej i brzucha. Kolejnym pancerzem była lorica squamata, czyli pancerz łuskowy. Wykonany z metalowych płytek, był bardzo popularny wśród centurionów i innych oficerów6. Ostatni typ pancerza, czyli lorica hamata, był najbardziej popularna właśnie na wschodzie (segmentata nigdy jej nie wyparła). Kolczuga ta składała się z wielu łączących się z sobą łańcuszków, miała krótkie rękawy i sięgała do ud.
W latach trzydziestych I wieku legioniści w większości nosili hełmy typu galijskiego. Były to zmodyfikowane żelazne hełmy galijskie, typu Port i Agen. Hełm składał się z jednoczęściowej czaszy, z “brwiami” z przodu czaszy, oraz pofałdowanym nakarczkiem. Hełmy osłaniały również policzki i miały otwory na uszy, by żołnierze mogli lepiej słyszeć rozkazy swoich przełożonych.
Rzymscy żołnierze w trakcie pokoju (a taki stan panował wówczas w większości rzymskich prowincji w latach 30 I wieku n.e.; pokój przerwą dopiero w 35 roku walki o Armenię, w którą wpląta się namiestnik Syrii Lucjusz Witeliusz) wykonywali różne czynności mające przynieść rozwój i pokój prowincji. Toteż żołnierze służyli jako gońcy, pełnili służbę policyjną w miastach, eskortowali poborców podatkowych, służyli namiestnikowi danej prowincji jako jego consilium (przynajmniej centurionowie i trybuni), budowali budynki i drogi. W czasie pokoju trudno było znaleźć w obozie cały legion.
Rekonstrukcja legionisty w filmach o tematyce biblijnej, omówienie i porównanie.
Obraz rzymskiego legionisty w filmach nawet z XXI wieku, oparty jest wciąż na wizerunku wykreowanym przez filmy z gatunku “miecza i sandałów”. Zgodnie z definicją Marka Hendrykowskiego kino to charakteryzuje się brakiem „rzetelnej, źródłowej rekonstrukcji określonych zdarzeń i faktów, które na każdym kroku przeplatają się z tym, co legendarne lub mityczne”7. Największe dzieła tego kina takie jak “Kleopatra”, “Spartakus” czy “Quo Vadis” były wielkimi sukcesami komercyjnymi które zainspirowały innych twórców, do tworzenia podobnych dzieł. We wszystkich tych filmach pojawiają się legioniści, którzy będą wyglądać podobnie zarówno w “Królu Królów” z 1961 roku, jak i w “Zmartwychwstałym” z 2016 roku.
Najbardziej charakterystyczną rzeczą, jakie filmy o tematyce biblijnej pokazują nam u legionistów to obfitość skórzanego wyposażenia. Zarówno w kinie lat 60 ubiegłego stulecia jak i w “Pasji” z 2004 roku, rzymscy milites, posiadają nadwyżkę uzbrojenia wykonanego ze skóry: pancerze, hełmy, tarcze itp. Największą plagą są jednak skórzane “karwasze” noszone na lewej, jak i na prawej ręce. W czasach rzymskich nie istniały takie osłony na ręce. Przed wojnami dackimi wprowadzono manicę, ale takiej osłony nie było w żadnym filmie. Również łucznicy nosili osłony na rękę, ale nie były one takie jak te pokazywane w filmach. Wprowadzenie w filmach “karwaszy” wiąże się prawdopodobnie z pomyleniem ich z armillae, które były często umieszczane na podobiznach legionistów. Niestety karwasze występują nawet w niektórych grupach rekonstrukcyjnych co uważam za wielki błąd.
Jeśli chodzi o pancerze, to występuje w większości skórzana lorica segmentata. Wartym odnotowania jest więc pojawienie się w filmie “Ben Hur” z 2016 segmentaty z żelaznych płyt. Aczkolwiek fakt ten jest jedynie małym plusem, gdyż film roi się od wyżej wspomnianych karwaszy i skórzanych elementów, a same segmentaty mimo odpowiedniego materiału są źle wykonane (niektóre z nich kończą się na klatce piersiowej, a inne są za duże). W filmach występuje również nadwyżka pancerzy typu muskularnych (były to pancerze złożone z naplecznika i kirysu, na którym wyrzeźbiano umięśniony męski tors). Oczywiście w filmach są one skórzane. Takie pancerze były używane przez trybunów, legatów, pretorów i namiestników oraz to zwykle podczas uroczystości lub innych formalnych wydarzeń. Tymczasem w filmach np. w “Pasji” widzimy mnóstwo legionistów w tymże pancerzu i bynajmniej nie są to uroczystości takie jak rocznica objęcia władzy przez cesarza Tyberiusza, lecz zamieszki przed pretorium.
Jeśli chodzi o hełmy to w większości są to hełmy cesarsko-italskie, które powstały dopiero w II połowie I wieku n.e. W starszych filmach dominują hełmy imitujące tę pseudoattyckie, ale w nowszych produkcjach również występują, tyle, że w mniejszości. Plusem który należy przyznać takim filmom jak “Pasja”, “Ben Hur” ( z 2016 roku) czy “Zmartwychwstały” to pokazanie poprzecznego pióropusza, jaki posiadał centurion na swoim hełmie.
Scutum w filmach nie jest wypukłe lecz płaskie. Jest również nieco pomniejszone (widać to w “Benie Hurze” z 2016 roku podczas sceny wjazdu Piłata do Jerozolimy); wszystkie tarczę mają ten sam wzór, wyglądający na wyrzeźbiony. Umbo rzadko występuje. We wspomnianym “Benie Hurze” jest to jedynie mała wypustka na środku tarczy. Trzeba więc pochwalić twórców “Zmartwychwstałego” za dobrze odwzorowany umbo, jak i przyzwoite scutum.
W filmach z ubiegłego wieku rzymskie buty ukazywano jako sięgające pasami do kolan (“Król Królów”, “Szata”). Aczkolwiek w nowszych produkcjach odchodzi się od tego co należy uznać za pozytywna zmianę.
Reszta elementów jak gladius, pilum, czy pas są wykonane przyzwoicie i podczas seansu nie zauważyłem większych odstępstw od normy.
Jeśli chodzi o rekonstrukcję wydarzeń, w których legioniści brali udział, to podam dwa przykłady, które omówię i ocenię. Pierwsze wydarzenie to wjazd Piłata do Jerozolimy w filmie “Ben Hur”. Widzimy tam kolumnę legionistów wchodzącą wraz z namiestnikiem do miasta. Legioniści budzą strach w miejscowej ludności, a nawet dochodzi do ataków legionowych psów na Bogu ducha winnych mieszkańców. Gęsta atmosfera jest pogłębiona przez pieśń śpiewaną przez żołnierzy, która ma dodatkowo przestraszyć Żydów.
Rzeczywistość była zgoła inna.
Gdy rzymski prokurator wjeżdżał do miasta (które należy dodać, nie było stolicą Judei) mieszkańcy witali go przed bramami, a nie jak w filmie obojętnie stali na ulicach miasta. Nawet gdy w 66 roku n.e. atmosfera w mieście wrzała, to mieszkańcy chcieli wyjść przed miasto i powitać namiestnika Florusa, ale ten rozkazał im się rozejść8.
Drugim wydarzeniem, które można omówić pod względem jej historyczności są pierwsze sceny z filmu “Zmartwychwstały” ukazujące atak rzymskiej centurii na umocnione pozycję zelotów. Atakiem dowodzi protagonista trybun Klawiusz. Legioniści zbliżają się do pozycji wroga, pierwszy szereg rzuca pilum, po czym klęka dając miejsce kolejnemu szeregowi rzucającemu oszczepy. Następnie centuria formuje testudo, która zbliża się do pozycji wroga. Następuje krótka scena walki, w której każdy walczy indywidualnie. Ostatecznie Rzymianie triumfują
W rzeczywistości atakiem dowodziłby centurion, a trybun, gdyby nawet nominalnie to on dowodził, stałby z tyłu, gdyż arystokrata nie narażałby swojego życia, nie mogąc uzyskać żadnej chwały. Rzucanie pilum, przypomina bardziej XVII-wieczny kontrmarsz z użyciem muszkietów. W rzeczywistości rzut pilum stanowił ostatni punkt przed bezpośrednią szarżą na wroga. Testudo jest dobrze ukazane, natomiast Rzymianie walczący na górze, na pewno spróbowaliby utworzyć szyk, by uzyskać przewagę nad wrogiem.
Podsumowanie
Jak widać, rzymski legionista w filmach o tematyce biblijnej, nie jest przedstawiany całkowicie zgodnie z historią. Wciąż dominuje jeden typ pancerza, używanie jedynie skórzanych przedmiotów, oraz dominuje błędne przedstawienie legionisty w walce i w czasie wolnym od walki. Nie można jednak powiedzieć, że nic się nie rozwija. Od kina miecza i sandału, poczyniono pewne ulepszenia, szczególnie w kwestii uzbrojenia żołnierza, jak i na gruncie niemilitarnym (używanie łaciny w „Pasji”). Być może za kilka lat powstanie film w którym ktoś założy kolczugę, zdejmie niepotrzebne karwasze i pod Golgotą powie płynną, antyczną łaciną: “Vere hic homo iustus erat”.
