Jedną z pozostałości wielkiego Imperium Rzymskiego do dzisiejszych czasów jest łacina, która dziś stanowi ważny element kultury europejskiej. Znaczenie łaciny podupadło dziś, jednak przez tysiące lat język ten stanowił uniwersalny sposób porozumiewania się wielu ludów na obszarze Morza Śródziemnego oraz całej Europy.
Był to język międzynarodowy, stosowany w kontaktach handlowych, polityce zagranicznej, kościele i badaniach naukowych. Obecność łaciny była wszechobecna, dlatego nawet w dzisiejszych czasach znajomość chociaż części tego języka jest znacznym udogodnieniem dla prawników, lekarzy i innych zawodów. Łacina, która osiągnęła tak ogromny sukces ma bardzo skromny rodowód i na początku nikt nie powiedziałby, że ten język stanie się uniwersalnym sposobem porozumiewania się milionów ludzi w całej Europie.
Cofnijmy się więc do mało znanych początków łaciny, której początek datuje się na połowę II tysiąclecia p.n.e. Język ten pochodził z rodziny dialektów indoeuropejskich i początkowo był jedną z odmian wielu języków italskich na Półwyspie Apenińskim, które były do siebie mocno podobne. Oczywiście należy podkreślić, że ówczesna łacina, a bardziej protołacina była praktycznie nie do porównania z łaciną jaką znamy dzisiaj. Język ten na początku swojego istnienia miał swoją krewniaczkę w postaci języka falijskiego, którego część naukowców uważa za odmianę łaciny, która spopularyzowała się wśród Italików w północnym Lacjum. Szybko jednak została wchłonięta przez łacinę, która była wykorzystywana przez ludy zamieszkujące Lacjum (Latium), od czego też powstała jej nazwa. Italia okresu przełomu II i I tysiąclecia p.n.e. była jednak bardzo mocno zacofana w porównaniu z cywilizacjami Bliskiego Wschodu, co powoduje, że Italikowie posługujący się swoimi językami, w tym łaciną, byli zupełnie niepiśmienni, a łacina nie miała swojej wersji alfabetycznej.
Sytuacja odmieniła się w skutek wzrostu dominacji państw etruskich, które w skutek rozwoju cywilizacyjnego prowadzili na szeroką skalę wymianę handlową i politykę zagraniczną. Spowodowało to, że przejęli oni na swój użytek alfabet grecki i dostosowali go do języka etruskiego. Wówczas Rzym, który był zaledwie niewielką osadą nad Tybrem i stanowił część posiadłości Etrusków, mógł przejmować nowinki technologiczne i naukowe, które trafiały do niego przez ręce władających Etrusków. Rzym był wówczas zamieszkały przez Latynów, którzy stanowili pierwotną ludność Lacjum, posługującą się archaiczną łaciną.
Dzięki dominacji Etrusków do Rzymu trafiła etruska wersja alfabetu greckiego, co miało miejsce około VII w. p.n.e. Dokładna lokalizacja, skąd pochodził alfabet grecki zapożyczony przez Rzymian, to kolonia grecka Kyme (Cumae). O etruskim pośrednictwie świadczy kolejność liter, na przykład litery C w alfabecie oraz fakt, że litera P oznaczała wówczas „r”. Aby lepiej dostrzec, jak ogromne zmiany zaszły w łacinie do okresu klasycznego czyli I w. p.n.e. należy zwrócić uwagę na łacińską inskrypcję z fibuli znalezionej w Praeneste i datowanej na 600/550 r. p.n.e., na której możemy przeczytać:
MANIOS MED FHE FHAKED NUMASIOSI
W wersji łaciny klasycznej zostało by to zapisane następująco Manius me facit Numerio, co oznacza „Maniusz wykonał mnie dla Numeriusza”. Widzimy na tym przykładzie jak bardzo łacina archaiczna różniła się od klasycznej i jak duże miała naleciałości z języka etruskiego i greckiej wymowy słów. Drugim przykładem obrazującym najstarsze zapisy języka łacińskiego to stela Romulusa znaleziona na Forum Romanum w 1899 r. przez G. Boniego. Po pierwsze cała inskrypcja została zapisana charakterystycznym dla wczesnej grecki tzw. Bustrofedonem, który jest sposobem zapisywania tekstu zaczynając od lewej do prawej strony, a następnie na odwrót. Dodatkowo znajdują się tam następujące słowa, która pokazują jak bardzo zmieniła się łacina na przestrzeni końca królestwa i republiki: SAKROS- sacer, QUOI- qui, RECEI- regi, KALATOREM- calatorem, IOUXMENTA- iumenta, IOVESTOD- iusto. Nie zachowała się niestety cała inskrypcja, która była zapisana na czterograniastym kamieniu, jednak możemy domyślić się, że inskrypcja miała charakter sakralny.
Po upadku królestwa w Rzymie, związki etruskie wciąż nie zanikły, o czym świadczy fakt przytoczony przez Liwiusza, że jeszcze w IV w. p.n.e. większość rzymskiej arystokracji swobodnie posługiwała się językiem etruskim. Dodatkowo taki słowom jak: caerimonia (ceremonia), fenestra (okno), czy persona (maska/osoba), przypisuje się etruskie pochodzenie, a przykładów takich w łacinie jest wiele. Świadczy to o tym, że język ten, pomimo zerwania podległości Rzymu wobec Etrusków, wciąż podlegał silnym wpływom języka etruskiego.
Kolejna zmiana jaka zaszła w łacinie miała miejsce za sprawowania cenzury przez Appiusa Claudiusa Caecusa (360-273 p.n.e.). Osoba ta, zasłużona dla Republiki Rzymskiej przeprowadziła ważną reformę dla języka łacińskiego. Początków w łacinie archaicznej litera C oznaczała zarówno „k” jak i „g”. Appiusz wprowadził więc nową litere G, a C miało oznaczać tylko k. Oznaką tej zmiany są pozostałości dawnego systemu w postaci imion Gaius i Gneius, które w formie skróconej zapisywało się jako C. i Cn. Dodatkowo wprowadził tzw. rotacyzm, które polegało na zamianie dotychczasowej międzysamogłoskowej litery S na literę R. Również zmiana ta widoczna jest w przypadku zawołania kapłanów bractwa Arwalów, którzy wołali według archaicznej wersji „enos Lases iuvate„, co brzmiało w łacinie klasycznej jako „enos Lares iuvate” (Lary wspomóżcie nas). Dzięki tej reformie łacina nabrała dźwięku bardziej podobnego jaki znamy z wersji klasycznej.
W skutek rozwoju Imperium Rzymskiego do łaciny dostawały się coraz nowe zapożyczenia z języków ludów podbitych, głównie italskich i greckich, jednak zauważalna była coraz większa latynizacja podbitych ludów, które nie raz świadomie zaczynali posługiwać się łaciną. Znamy przypadek miasta Kume, które na początku II w. p.n.e. poprosiło Senat o zezwolenie na używanie łaciny jako języka urzędowego w mieście. Senatorzy przystali na to, ponieważ miasto było znane z przyjaźni z Rzymem, w innych natomiast przypadkach nie można było tak łatwo uzyskać pozwolenia. Łacina wciąż była zarezerwowana formalnie dla obywateli rzymskich, w czasie wypraw wojennych, rzymscy generałowie posługiwali się zazwyczaj tłumaczami. Oczywiście w praktyce w Italii łacina stawała się coraz bardziej popularna, co stało się charakterystyczne również dla podbitej południowej Galii, Hiszpanii, czy północnej Afryki.
W skutek rozwoju stosunków handlowych i napływu nowych mieszkańców do Rzymu, łacina wciąż ewoluowała, co spowodowało jej znaczne przekształcenie. Świadczy o tym fakt, że senatorzy w II w. p.n.e. chcąc odczytać zapisy traktatu zawartego między Rzymem a Kartaginą w V w. p.n.e. mieli bardzo duże problemy ze zrozumieniem zawartych tam słów. Dodatkowo pieśń braci Arwalów tzw. Carmen Arvale, którą używano do III w. n.e., już w czasach Republiki była zupełnie niezrozumiała dla kapłanów, ze względu na jej archaiczne brzmienie i starołacińskie słowa. Również wielu naukowców twierdzi, że Ustawa XII tablic (Lex duodecim tabularum) była wielokrotnie poprawiana pod względem słownym, aby mogła być zrozumiała dla ówczesnej ludności. Ustawa powstała w latach 451-449 p.n.e. i była zapisana archaiczną łaciną, którą z pewnością nie zrozumieliby Rzymianie w I w. p.n.e. Należy podkreślić, że w początkowym okresie rozwoju Republiki Rzymskiej językiem, którym posługiwano się w urzędach i relacjach z innymi ludami oraz miastami była greka, o czym świadczy fakt, że Kw. Fabiusz Piktor, żyjący na przełomie III i II w. p.n.e. napisał swoje dzieło o historii Rzymu w języku greckim, bowiem stwierdził, że łacina nie nadaje się do dzieła historiograficznego. Oznacza to, że arystokracja uważała łacinę za język niedoskonały, używany głównie w codziennym życiu i nie przystosowany do wyszukanych i skomplikowanych dzieł literackich.
Prawdopodobnie łacina nie posiadała wówczas profesjonalnego język i przepełniona była ludowymi nawykami, przez co odrzucała poważnych twórców, znających grekę. Ironią historii był fakt, że epoka literacka łaciny rozpoczęła się równocześnie z działalnością Piktora, bowiem około 240 r. p.n.e., jednak dzięki zasłudze L. Liwiusza Adronika, który przetłumaczył dzieło Homera „Odyseje„, na język łaciński. Podczas pracy Andronik wykorzystał jednak archaiczny typ miary wierszowej nazywanej wierszem saturnijskim (versus saturnius), którego nazwa nawiązuje do przekonania Rzymian, że wiersz jest ten tak stary, że światem wówczas rządził jeszcze Saturn, przed Jowiszem. Była to oryginalna italska miara wierszowa, która powstała na samym początku tworzenia się zapisów italskich języków w formie pisemnej. Wiersz saturnijski pochodził więc z okresu archaicznego i początków słownych zapisów łaciny, jednak przetrwał w użyciu Rzymian aż do I w. p.n.e.
Dynamiczny rozwój łaciny nie ominął również I w. p.n.e., kiedy jednak nastąpił zmierzch archaicznej epoki łaciny i nastała epoka klasyczna. W tym przełomowym dla rozwoju języka łacińskiego okresie mamy do czynienie z wciąż krystalizującą się wersja łaciny klasycznej. W ciągu republikańskich podbojów i rozwoju stosunków politycznych i handlowych nad Morzem Śródziemnym, łacina nabrała wielu zapożyczeń z greki i języków innych państw wschodnich. Również dialekty z półwyspu italskiego wprowadziły szereg zmian w archaicznej łacinie. O italskich i greckich naleciałościach wspominał M. Tulliusz Cyceron, który ze smutkiem opisywał ten proces. Pod koniec istnienia Republiki wprowadzono szereg zmian w wymowie i pisowni łaciny. Pod wpływem greckim w alfabecie łacińskim pojawiła się litera Y oraz Z. Dodatkowo Rzymianie wprowadzili pisownie nazw własnych z dużej litery. Charakterystyczne jest również, że Rzymianie okresu Cycerona i Cezara zawsze czytali literę C jako „k”, co oznacza, że w rzeczywistości słowo „Caesar” czytano jako „Kesar”, co potwierdza greckie wersja dzieła Plutarcha oraz znaleziska numizmatyczne w postaci tetradrachmy Karakalli, na której imię władcy zapisano w formie greckiego skrótu „KAI”. Ostatecznie na wejściu w epokę klasyczną, alfabet łaciński wyglądał następująco:
A B C D E F G H I K L M N O P Q R S T V X Y Z
Epoka archaiczna zakończyła się pod koniec lat 80 I w. p.n.e. co związane było z rozpoczęciem kariery przez wspaniałego mówce i polityka, M. Tulliusza Cycerona. Łacina weszła na nowe tory rozwoju…
