Cyceron

Cyceron był homo novus, czyli jako pierwszy w rodzinie sprawował wysoki urząd.

Marek Tulliusz Cyceron (Marcus Tullius Cicero) urodził się dnia 3 stycznia 106 roku p.n.e. w Arpinum, górskim mieście położonym około 100 km na południowy wschód od Rzymu.

Był jednym z największych, o ile nie najwybitniejszym mówcą rzymskim. Popularyzator filozofii greckiej oraz polityk. Stronnik optymatów. Pochodził ze starej ekwickiej rodziny – Tuliuszów.

Pochodzenie i rodzina

Mieszkańcy Arpinum od 188 roku p.n.e. posiadali obywatelstwo rzymskie, a rodzina Tulliuszów przez kilka pokoleń uczestniczyła w zarządzaniu rodzinnym miastem. Z domem rodzinnym w Arpinum Cyceron był związany emocjonalnie do końca życia i często o nim wspominał w swoich pismach. Ojciec Marka należał do stanu ekwitów, natomiast matka pochodziła z rzymskiego rodu senatorskiego. Cyceron miał młodszego o około pięć lat brata Kwintusa.

Jego ojciec pragnął za wszelką cenę, aby Cyceron oraz jego brat zostali wybitnymi politykami, którzy charakteryzowali by się nieprzeciętnymi zdolnościami. Ojciec Marka uważał, że kluczem do kariery dzieci będzie zapewnienie im należytego wykształcenia. Był na tyle zamożny, że kupił dom w Rzymie i zamieszkał tam z dwójką synów, gdy Marek miał około dziesięciu lat. W stolicy do przyjaciół rodziny należeli wybitni ówcześni politycy i mówcy – Marek Antoniusz Orator oraz Lucjusz Licyniusz Krassus. W ich domach bywała młodzież ze znacznych rodów, literaci i greccy retorzy. W takim otoczeniu, pod opieką Marka Antoniusza i Krassusa, jedenastoletni Cyceron rozpoczął naukę języka greckiego, filozofii oraz retoryki. Jego pierwszymi nauczycielami filozofii byli epikurejczycy Fajdros i Zenon.

Kariera polityczna

Po ukończeniu pełnoletności, w wieku 16 lat, rozpoczął praktykę adwokacką u znanego rzymskiego prawnika Kwintusa Mucjusza Scewoli Augura, znawcy prawa cywilnego, którego nie odstępował nawet na krok. Uczęszczał na rozprawy sądowe, gdzie przysłuchiwał się słynnym adwokatom. W domu Augura narodziła się przyjaźń Marka ze starszym o trzy lata Tytusem Pomponiuszem, który później otrzymał przydomek Attyka. Przyjaźń ta miała przetrwać do śmierci Cycerona. Cyceron ponadto przyglądał się i przysłuchiwał przemowom na Forum Romanum, co także korzystnie wpływało na jego rozwój. Cyceron rozpoczął także naukę życia publicznego (tirocinium fori), która zgodnie z tradycją trwała rok. Z czasem jednak zdecydował się wstąpić do armii, wiedząc że jest to najlepsza droga do kontynuacji kariery politycznej, co jednak zatrzymało na pewien okres jego studia.

Czytający młody Cyceron

Gdy wybuchła wojna Rzymu ze sprzymierzeńcami, jako siedemnastolatek zaciągnął się na rok do wojska. Został wpierw przydzielony na staż do sztabu konsula Gnejusza Pompejusza Strabona, następnie walczył jako oficer pod rozkazami Lucjusza Korneliusza Sulli. Ukończył służbę wojskową przed wybuchem wojny domowej między Mariuszem a Sullą w 88 roku p.n.e., podczas której zginęło wielu jego nauczycieli i przyjaciół. Awersja do terroru i krwawych walk domowych, którą żywił zresztą przez całe życie, powodowała że patrzył z odrazą na to, co się działo wówczas w Rzymie. W konflikcie tym młody Cyceron zajął stanowisko neutralne, chociaż po zwycięstwie Sulli podejrzewano go o sprzyjanie swojemu krajanowi Mariuszowi. W czasie służby poznał późniejszego wybitnego wodza Pompejusza Wielkiego.

Po ukończeniu w roku 88 p.n.e. służby wojskowej Cyceron znowu mógł się skupić na nauce. Osiemnastoletniego Cycerona na ucznia przyjął inny znakomity prawnik – Kwintus Mucjusz Scewola Pontifeks. Ponadto zaczął uczęszczać na wykłady znanego kierownika Akademii platońskiej, Filona z Laryssy. Wymowy nauczał go z kolei Molon z Rodos. W okresie walk politycznych Cyceron podjął się pisania poezji. Z jego młodzieńczego dorobku w tym okresie można wymienić takie pozycje jak: „Halcyona”, „Pontius Glaukus”, „O Nilu” oraz „Thalia masta”.  Utwory te nie zachowały się jednak. W krótkich cytatach przetrwały do naszych czasów fragmenty poematu „Mariusz” oraz tłumaczenia z greki „Fenomenów” Arata. Nie zachowało się natomiast tłumaczenie dzieła „O gospodarstwie” Ksenofonta. Innym znanym dziełem z jego młodzieńczego życia był podręcznik retoryki – Libri rhetorici („Księgi retoryczne“). Zdołał napisać tylko dwie z planowanych pięciu ksiąg.

W okresie dyktatury Sulli w roku 82 p.n.e. Cyceron rozpoczął karierę obrońcy sądowego. Udało mu się obronić Publiusza Kwinkcjusza (pierwsza zapisana mowa). Jego elokwencja oraz umiejętność doskonałego wysławiania się pozwoliła mu zyskać względny rozgłos, a z czasem miano jednego z najlepszych obrońców sądowych Rzymu. Sama sprawa Kwinkcjusza, dość zawikłana, nie dawała szczególnej sposobności do zabłyśnięcia talentem retorycznym. Cyceron przeciwstawił prostotę i skromność swojego klienta bogactwu i potędze wpływowych osób związanych z dyktatorem.

Inną zwycięską sprawą była obrona Sekstusa Roscjusza, gdzie ten został fałszywie oskarżony o ojcobójstwo. Sekstus został oskarżony o ojcobójstwo przez bliskich współpracowników Sulli, którzy chcieli przejąć majątek zamordowanego. Cyceron dowiódł niewinności oskarżonego, czego nie podjął się żaden inny prawnik, wykazując się wielką odwagą wobec dyktatora. Była to pierwsza sprawa karna Cycerona.

Przeciw Sulli wystąpił jeszcze raz, w 79 roku p.n.e. podczas procesu kobiety, której odebrano obywatelstwo rzymskie. Cyceron odważnie zaatakował dyktatora i stanowczo stwierdził, że raz nadanego obywatelstwa nie można nikomu odebrać wbrew jego woli. Gdy pod koniec 79 roku rodzina i przyjaciele zaczęli obawiać się o życie Cycerona, ten zdecydował się zrealizować swoje marzenia ujrzenia Grecji i wyjechał do Aten. Tam słuchał wykładów Antiocha z Askalonu, założyciela piątej Akademii, który skłaniał się w stronę stoicyzmu. Zwiedzał zabytki i miejsca wsławione czynami wielkich Greków.

Po sześciu miesiącach przeprawił się do rzymskiej prowincji Azji, którą przewędrował ćwicząc się w wymowie pod kierunkiem najwybitniejszych tamtejszych mówców. Na Rodos słuchał stoika Pesejdonisa i uczył się od znanego sobie z Rzymu retora Molona.

W 79 roku p.n.e. ożenił się z Terencją, która przez trzydzieści lat ich małżeństwa była dla niego prawdziwą podporą. Przeżyła Cycerona, była trzykrotnie zamężna i zmarła dożywszy stu trzech lat. Jako pierwsza urodziła im się córka Tulia, kilka lat później syn Marek

W roku 77 p.n.e., po śmierci Sulli i przywróceniu praw republiki, trzydziestoletni Cyceron wrócił do Rzymu. Znany z procesów, w których występował przeciw potędze Sulli, powrócił do pracy w sądach i bronił w kolejnych głośnych sprawach. Nie zachowała się ani jedna z mów, które wygłosił w tym okresie, ale jego popularność musiała rosnąć, bo w roku 76 p.n.e. został wybrany na komicjach centurialnych jednym z dwudziestu kwestorów. Przy losowaniu prowincji przypadła mu kwestura w Lilybeum na Sycylii. Przez rok urzędował w zachodniej Sycylii, a do jego zadań należało egzekwowanie przy pomocy dzierżawców podatkowych, tzw. publikanów, dziesięciny z płodów rolnych, dodatkowej dziesięciny odpłatnej oraz podatków. Zajmował się tam również obroną w sądach, odszukał też i odnowił grób Archimedesa w Syrakuzach.

Cyceron odkrywa grób Archimedesa,  Paolo Barbotti

W roku 74 p.n.e. Cyceron powrócił do Rzymu i jako były kwestor zasiadł w senacie. Poparł w nim przywrócenie władzy trybunów ludowych, gdyż widział w tym powrót do tradycyjnych praw republiki. Z wielu spraw sądowych, w jakich występował w tym okresie, zachowały się mowy z tylko trzech – obrony wyzwoleńca Skamandra oskarżonego o próbę otrucia ekwity; procesu niejakiego Tulliusza przeciw bogatemu sąsiadowi Fabiuszowi, który przy pomocy niewolników napadł na willę Tulliusza i pobił wielu jego ludzi; obrony Steniusza, który niesłusznie skazany na Sycylii zbiegł do Rzymu.

W 69 roku p.n.e. Cyceron został edylem. Jako edyl pod swoją pieczą miał świątynie, budowle użyteczności publicznej, ulice i targowiska miejskie. Zajmował się aprowizacją ludności i organizacją igrzysk publicznych. Nie był człowiekiem ubogim, ale daleko było mu do bogactwa, więc sprawował edylat na miarę swoich możliwości – uzyskał między innymi pomoc finansową od wdzięcznych Sycylijczyków.

Sytuacja materialna Cycerona poprawiła się na tyle, że w roku 68 p.n.e. kupił posiadłość w Tuskulum, położną nad morzem niedaleko Rzymu. Sprowadził tam wyposażenie i ozdoby z Grecji. Będzie to, po rodzinnym Arpinum, jego ulubione miejsce wypoczynku, do którego mógł przyjeżdżać częściej, gdyż leżało blisko stolicy.

W 67 roku p.n.e. został wybrany jednogłośnie (takiego zaszczytu doznało tylko kilku obywateli w wielowiekowej historii Rzymu) pretorem. Warto dodać, że w okresie edylatu i pretury był politycznym sojusznikiem Gnejusza Pompejusza, swojego towarzysza broni z czasów wojny ze sprzymierzeńcami.

W 63 roku p.n.e. wreszcie stanął na najwyższym stanowisku konsula  Najwyższy szczebel kariery był trudny do zdobycia. Oficjalne staranie o konsulat, rozpoczął Cyceron zwyczajem rzymskim na rok przed wyborami, w lipcu 65 roku. Stanął przed bardzo trudnym zadaniem. Nie był z pochodzenia Rzymianinem, nikt z jego rodu nigdy nie sprawował w republice żadnego urzędu. W Rzymie dopuszczano „ludzi nowych” najwyżej do pretury, jednak zdecydowanie sprzeciwiano się ich wyborowi do konsulatu, zarezerwowanego dla starych rodów senatorskich. Konsulat objął dnia 1 stycznia 63 roku p.n.e. i jeszcze tego dnia wystąpił przeciwko projektowi ustawy agrarnej wniesionego przez trybunów ludowych. Podczas swojej kadencji konsularnej zasłynął z pacyfikacji spisku Katyliny, który chciał objąć władzę w Rzymie.

Cyceron demaskujący Katylinę, Cesare Maccari
Jako konsul, najwyższy rzymski urzędnik – Cyceron doprowadził do skazania na śmierć uczestników spisku Katyliny, zrujnowanego senatora i wodza, który chciał obalić republikę.

W 62 roku p.n.e. zrezygnował na pewien okres z polityki, poświęcając się całkowicie pisarstwu. Stworzył dzieło „De consulatu suo”, przedstawiające historię swojego konsulatu. Ponadto opracował dziesięć mów konsularnych. W 59 roku p.n.e. Cyceron został skazany na wygnanie, za sprawą trybuna ludowego, Publiusza Klodiusza. Wydał on ustawę przewidującą karę wygnania dla każdego, kto skazałby na śmierć obywatela rzymskiego bez odwołania się do ludu. Zmuszony do wyjazdu powraca w 57 roku p.n.e., witany jak triumfator.

Po powrocie skupił się głównie na odrestaurowaniu własnej willi zagarniętej mu w czasie exodusu. Czas ten także poświęcił głównie pracy literackiej, niechętnie myśląc o polityce. W 54 roku p.n.e. pogodził się z triumwirami: Cezarem, Pompejuszem i Krassusem oraz rozpoczął pracę nad dziełem „O rzeczypospolitej”, które skończył w 51 roku p.n.e. Prezentował w nim idealne państwo o ustroju tzw. mieszanym. Według jego idei doskonałe państwo powinno posiadać elementy monarchii, oligarchii i demokracji. Tego samego roku Cyceron objął stanowisko namiestnika Cilicji.

Związki i rodzina

W około 48 roku p.n.e. zaczęły się psuć stosunki Cycerona z Terencją, z którą przeżył na ogół zgodnie trzydzieści dwa lata i która zawsze była jego podporą. Tej ambitnej i samodzielnej kobiecie, która niejednokrotnie wpływała na decyzje męża, coraz mniej podobał się jego dość beztroski stosunek do pieniędzy. W czasie wojny domowej więzy łączące dotąd małżeństwo coraz bardziej się rozluźniały, aż doprowadziły do rozwodu.

Po rozwodzie z Terencją dokuczały Cyceronowi trudności finansowe. Pod koniec 46 roku zaczął myśleć o małżeństwie, które by podreperowało jego stan majątkowy. Swatano go z Pompeją, wdową po Faustusie Sulli, oraz inną jeszcze kobietą, której nazwiska w liście nie wymienia, choć zaznacza: nie widziałem nigdy nic brzydszego.

Wybór padł na młodziutką i bogatą sierotę Publilię, której majątkiem się opiekował. Finanse, a nie uroda wybranej – jak to stwierdził w zaginionej biografii Cycerona jego wyzwoleniec Tyron – zadecydował o drugim małżeństwie. Związek sześćdziesięcioletniego mężczyzny z dwudziestoletnią dziewczyną wywołał w Rzymie pełne oburzenia komentarze. Podkpiwano z Cycerona, że w tak późnym wieku żeni się z dziewicą. Jak twierdził Kwintylian, miał na to podobno odpalić: „jutro będzie kobietą”. Używała sobie na byłym małżonku Terencja, która stwierdziła, że na starość stracił głowę.

Jednak w lutym 45 roku p.n.e. spotkał Cycerona najcięższy cios w życiu – w połogu zmarła jego ukochana córka Tullia, co mocno go dobiło.

Działalność literacka

W wolnych chwilach poświęcał się pisarstwu. Stworzył dzieło o historii rzymskiej wymowy, „Brutus”. Bezpośrednio po tym utworze powstały „Paradoxa stoicorum”, „Pochwała Katona” oraz „Orator”. Cyceron całkowicie zapomniał o kwestiach życia publicznego. Pochłonięty zagadnieniami filozoficznymi nie bardzo zajmował się sprawami publicznymi. Napisał wiele pozycji filozoficznych: „Pocieszenie dla samego siebie”, „Akademiki”, „De finibus”, „Consolatio”, „Hortenzjusz”, „Rozprawy akademickie”. Powstało wielkie dzieło „Problemy najwyższego dobra i zła”. Następnie zabrał się do pisania „Rozpraw tuskulańskich”. Wspomnieć należy także o „Traktacie o wróżbiarstwie”, „O naturze bogów”, czy o „Katonie Starszym o starości”.

Cyceron o bólu:
„Jak długo będziesz zdania, że jest rzeczą haniebną i niegodną męża jęczeć, zawodzić, lamentować, załamywać się i usychać z bólu, jak długo będzie ci towarzyszyło poczucie tego, co szlachetne, godziwe i przyzwoite, i jak długo ty, bacząc na nie, będziesz się powściągał, tak długo ból na pewno będzie ustępował przed cnotą i będzie łagodniał pod wpływem duszy”.

Wojna domowa Cezara z Pompejuszem

Niespodziewane pogorszenie się sytuacji w Rzymie oraz groźba wybuchu wojny domowej zmusiły Cycerona do rozmyślań nad poparciem jednej ze stron. Zdecydował się wesprzeć Pompejusza widząc w Cezarze zwolennika jedno-władztwa. Porażka Pompejusza w wojnie domowej zmusiła Cycerona do udania się wraz z bratem do Patraj, a następnie do Brundyzjum.

W październiku 47 roku p.n.e. powrócił po ponad pięciu latach do Rzymu. Miasto opanowane było przez zwolenników Cezara, a obecność tam Cycerona była tolerowana o tyle, o ile nie przeciwstawiał się polityce dyktatora. Większość przyjaciół i dotychczasowych współpracowników zginęła, bądź przebywała na wygnaniu. Osamotniony, rozwiedziony Cyceron nawiązał kontakt z dawnymi znajomymi – Warronem oraz Markiem Juniuszem Brutusem.

Zabójstwo Cezara

Cyceron nic nie wiedział o planowanym zamachu na życie Cezara. Mimo, że jednym ze spiskowców był jego przyjaciel Brutus, znana była powszechnie odraza Cycerona do spisków i skrytobójstw. Zdaniem Plutarcha spiskowcy przypuszczali, że Cyceron będzie odwodził ich od zamachu i chcieli go postawić przed faktem dokonanym.

W prywatnych listach nie krył zadowolenia z końca dyktatury, ale nie był optymistą. Nie podobały mu się posunięcia spiskowców, których oficjalnie nie poparł. O jego neutralność zabiegali Marek Antoniusz i cezarianie, grożąc wojną domową. Cyceron zdecydował się więc ponownie wycofać do Tuskulum i innych podmiejskich willi.

Lista proskrypcyjna

Po śmierci Cezara w roku 44 p.n.e. sytuacja Cycerona stała się niepewna. Wzajemna niechęć Marka Antoniusza i Cycerona zmusiła go do wygłoszenia słynnych 14 filipik, skierowanych przeciw Antoniuszowi. Odniósł się w nich do wszystkich ustaw uchwalonych za sprawą byłego wodza Cezara oraz zaapelował do konsulów o przeciwstawienie się Antoniuszowi i obronę republiki. Przesycone nienawiścią przemowy Cycerona, które wyraźnie wpłynęły na osłabienie autorytetu Antoniusza, zmusiły Marka do reakcji. Cyceron znalazł się na liście proskrypcyjnej, która to była spisem mieszkańców, którzy tracili prawa obywatelskie i stawali się celem mordu dla każdego obywatela Rzymu. Lista ta ułożona została przez ówczesnych władców Rzymu Marka Antoniusza, Oktawiana Augusta oraz Marka Lepidusa. Ostatecznie Antoniusz zdecydował się wynająć siepaczy, którym dał rozkaz zamordowania Cycerona. Filozof uciekał ze stolicy wolno i niezbyt zdecydowanie. Kluczył i wahał się. W końcu oprawcy dopadli go nad morzem, tuż przed ucieczką z Italii.

Śmierć Cycerona

Zginął dnia 7 grudnia 43 roku p.n.e. w swojej willi w Formianum. Według historyka Liwiusza, Cyceron na chwilę przed tym jak żołnierz uciął mu głowę, miał powiedzieć podniosłe słowa: „Umrę za ojczyznę, którą tak często ratowałem”.

Śmierć Cycerona, Samuel William Reynolds

Przeczytaj więcej

Lucjusz Licyniusz Lukullus Wojny drugiego triumwiratu Wojny galijskie Wojna domowa Cezara z Pompejuszem Gajusz Juliusz Cezar