Lukian z Samosat urodził się w Samosacie w Kommagenie nad Eufratem około roku 120 n.e. Był rzymskim retorykiem i satyrykiem, piszącym po grecku; sofista. Uważany jest za twórcę satyry społecznej. Jego imię po polsku brzmi Lucjan.
Młodość i edukacja
Pochodził z ubogiej syryjskiej rodziny. Uczył się początkowo zawodu rzeźbiarza, który szybko porzucił, by studiować retorykę i filozofię, choć filozofem nie został. Dzięki usilnej pracy opanował doskonale język grecki i stał się jednym z najwybitniejszych przedstawicieli tzw. drugiej sofistyki.
Wzorem sofistów wiele podróżował po Azji Mniejszej, Grecji, Italii i Galii, wygłaszając mowy popisowe we wszystkich ważniejszych ośrodkach ówczesnej retoryki, jak: Ateny, Rzym, Antiochia, Efez czy Smyrna. Najdłużej zatrzymał się w Massalii (dzisiejsza Marsylia), gdzie zdobył wielką sławę i majątek. Księga Suda dodaje, że przez jakiś czas był rzecznikiem sądowym, a więc blisko adwokatury. Inni uważają, że faktycznie pełniłfunkcję obrońcy sądowego, ale porzucił adwokaturę. Około 160 roku n.e. powrócił na krótko na Wschód, po czym osiedlił się w Atenach, gdzie zerwał z retoryką, a zaczął studiować filozofię. Tam też powstały najlepsze utwory Lukiana. Poznał i podziwiał filozofa Demonaksa, zbliżył się do Akademii i do ucznia filozofa Epikteta, Arriana. Interesował się zwłaszcza cynizmem. Sprzeczne poglądy szkół filozoficznych spowodowały jego zniechęcenie do wszelkiego dogmatyzmu, sceptyczną powściągliwość i krytycyzm.
Ostatnie lata życia spędził w Egipcie, gdzie piastował urząd naczelnika kancelarii przy namiestniku rzymskim, nadany mu przez cesarza Kommodusa.
Podejście do chrześcijaństwa
W kilku swoich dziełach Lukian bezpośrednio lub pośrednio wspomina chrześcijan. Dostrzega wśród nich niezwykłą solidarność w dbaniu o swoich współwyznawców. Ogólnie orientuje się w funkcjonowaniu wspólnoty chrześcijańskiej. Sami chrześcijanie nie są jednak przedmiotem jego bezpośrednich ataków, Lukian nie powiela oszczerczych plotek na ich temat, jednak uznaje ich naukę za dziwaczną, a ich samych określa opętańcami. Chrześcijanie natomiast odpłacili się tym, że rozpuszczali pogłoski, jakoby Lukiana rozszarpały psy, a Księga Suda stwierdza, że będzie on wraz z szatanem spadkobiercą ognia wiekuistego.
W tekście O Śmierci Peregrina stwierdza, że w Palestynie zetknął się z nauką chrześcijan oraz wspomina zabitego tam Jezusa określając go jako sofistę, czarodzieja (oszusta). W innym dziele (Aleksander, czyli Fałszywy Prorok) Lukian jednym tchem wymienia bezbożników, chrześcijan i epikurejczyków, jako wrogów kultu boga-węża Glykona. W jeszcze innym dziele (Niedowiarek, czyli Przyjaciel bredni) Lukian prawdopodobnie nawiązuje do osoby Jezusa. Dość dokładnie opisuje działalność pewnego Syryjczyka z Palestyny, który wypędzał złe duchy z ludzi.
Twórczość
Pod jego imieniem zachowało się 79 utworów prozaicznych, 2 parodie tragiczne oraz 53 epigramy (nie wszystkie autentyczne). Najwcześniejsze są pisma retoryczne na temat mitologiczne i historyczne, czasem ujęte w formę fikcyjnych mów sądowych. Jako „barbarzyńca” bardzo dobrze opanował grekę i literaturę grecką. Miał z tego powodu poczucie wyższości kulturalnej względem Rzymian. Łacinę znał bardzo słabo, literaturę Rzymian ignorował, nie wymienił ani jednego autora łacińskiego.
Jego najdojrzalszym i najbardziej charakterystycznym dziełem są dialogi, zwłaszcza dialogi satyryczne, których większość powstała w Atenach. Zamiłowanie do tej właśnie formy przejął m.in. z praktyki zawodowych retorów, uczących wygłaszać mowy „za” i „przeciw” w fikcyjnych procesach sądowych. Ponad 35 jego utworów ma formę dialogu lub zbliżoną do niej. Kunsztu budowania dialogu nauczył się od Platona. Od niego też brał czasem tytuły. Niejedno przejął też z diatryby cynicznej. Duży wpływ na niego wywarł Menippos z Gadary. Często wprowadzał go jako rozmówcę do swych dialogów, a z jego satyr czerpał niektóre motywy, np. motyw zejścia do Hadesu. Sceneria jego dialogów jest bardzo urozmaicona: akcja toczy się na ulicy, w sali biesiadnej, w niebie, pod ziemią, w powietrzu i w wodzie. Galeria rozmówców jest bardzo bogata: są tu bogowie, ludzie, zwierzęta, uosobienia pojęć abstrakcyjnych, umarli, żywi, postacie historyczne, wymyślone i alegoryczne.
Cechował go niezwykły polot i żywość wyobraźni. Był ogromnie oczytany, z wielką swobodą korzystał z bogatych tradycji literatury greckiej. Drwił z nowych wierzeń, przesądów religijnych i zabobonów. Zaskakiwał niewyczerpanym bogactwem motywów, ciętym dowcipem i bystrością obserwacji. Bawił czytelnika uciesznymi scenkami, demaskował szarlatanów, z mistrzostwem kreślił satyryczne sylwetki. Poddawał ostrej krytyce ówczesne życie i ludzi, piętnował pogoń za majątkiem, nierówności klasowe, szydził z filozofów, antropomorficznych bóstw i przesądów. Był wytrawnym stylistą. Pisał dialektem attyckim. Dla celów humorystycznych swój język wzbogacał nowotworami, czasami niektórym wyrazom nadawał nowe znaczenie. Ale naturalny w stylu. Niektórzy krytycy i uczeni uznają go za najgenialniejszego stylistę wszystkich czasów. Był jednym z najwybitniejszych i najchętniej czytanych pisarzy okresu cesarstwa.
Dorobek literacki |
W jego dorobku literackim znajdowały się: - Pisma pisane prozą
- Prawdziwa Historia (Alethes Historia, łac. Vera historia, 165-175 n.e.) – krótka satyra, a miejscami parodia Homera i innych autorów, którzy pisali nieprawdopodobne historyjki jak np. Jambulos, Antoniusz Diogenes, czy Ktezjasz. Równocześnie pierwszy znany przykład literatury science-fiction.
- Lucjusz czyli Osioł (Lukios e Onos) – bardziej znany z łacińskiej, rozszerzonej wersji Apulejusza, jest to skrót nie zachowanego dzieła oryginalnego, greckiego autora, autorstwo Lukiana jest kwestionowane.
- Saturnalia (Saturnalia) – tryptyk składający się z trzech części: Rozmowa z Kronosem, Kronosolon (nazwa od Solona) i Korespondencja z Kronosem. Dialog z przewagą opowiadania na temat święta Kronosa (rzymskie Saturnalia). Część pierwsza: Skarga na niesprawiedliwość wobec biedoty. Część druga: Ogłoszenie nowych praw. Część trzecia: korespondencja bogaczy z Kronosem. Lukian przybiera oportunistyczną postawę wobec bogaczy, jest rzecznikiem biedoty, ale zarazem ich krytykiem. Wątek jest kontynuowany przez Lukiana w kolejnym niezwykle humorystycznym utworze – Sen, czyli Kogut (Gallus), gdzie autor poszedł jeszcze dalej i dowodzi, że żywot i dola biednego jest lepsza, niż bogacza, którego dręczą troska i niepokój o swój majątek.
- Dialogi
- Sympozjum (Symposion) – humorystyczne naśladowanie „Uczty” Platona i Ksenofonta, a zarazem zjadliwa satyra na filozofię spekulatywną i na samych filozofów.
- Hermotimos, czyli O szkołach filozoficznych (Hermotimus) – to najdłuższe dzieło, dialog sokratyczny, wzorowany na platońskim Protagorasie. Krytykuje wszystkie szkoły filozoficzne i przestrzega przed nimi młodzież.
- Nigrinos, czyli O charakterze filozofa (Nigrinus) – utwór wzorowany na platońskiej Biesiadzie. Autor ostrzega młodzieńców przed lekkomyślnym rzucaniem się w objęcia filozofii. Na końcu utworu bohater postanawia unikać filozofów, jak wściekłych i kąsających psów.
- Menippos (Menippos), Tymon (Timon), Rybak (Halieus) – dialogi w których dostrzec można echa komedii attyckiej.
- Ikaromenippos albo Podróż Napowietrzna (Ikaromenippos) – dialog o tematyce fantastycznej, pewien filozof, który koniecznie chce udowodnić, że Ziemia jest okrągła, leci na Księżyc, wziąwszy jedno skrzydło od sępa, a drugie od orła.
- Rozmowy Zmarłych (Nekrikoi Dialogoi) – dialog przepojony filozofią cynicką, w którym także znajdują się elementy komedii attyckiej.
- Rozmowa z Hezjodem (Dissertatio cum Hesiodo) – bardzo krótki dialog, w którym Lykinos polemizuje z Hezjodem na temat domniemanej znajomości przyszłości beockiego poety.
- Rozmowy Bogów (Theon Dialogoi) – parodia dotyczy różnych miłostek, których bohaterami są między innymi Zeus, Hera, Selene, Herakles, Apollo oraz ich potomkowie.
- Rozmowy Bóstw Morskich (Enalioi Dialogoi) – jedne z najsłynniejszych dialogów Lukiana, pełen humoru, ale bez zbytniej krytyki religijnej. Dialog przedstawia szereg wydarzeń mityczno-legendarnych. Lukian odwołał się do poezji aleksandryjskiej i scenariuszy pantomimicznych.
- Rozmowy Heter (Hetairikoi Dialogoi) – dialog nawiązujący wyraźnie do komedii nowej attyckiej. Temat obraca się wokół skarg heter na swoich kochanków, ich ożenku, zerwania z biednym kochankiem, konkurentek, czy odwodzenia od miłostek młodych kochanków przez ich nauczycieli. Dialog porusza nawet trybadyzm. Ostatnia z rozmów ma charakter pornograficzny.
- Okręt, czyli Życzenia (Navigium seu vota) – cyniczna krytyka przewrotności ludzkich rojeń i życzeń.
- Zeus skonfundowany (Iupiter confutatus) – dialog cynika z Zeusem. Czy Zeus może ujść Przeznaczeniu (Mojry)? A jeśli nie, to jaki mają sens ofiary skłaniające bogów do zmiany przeznaczenia? Dlaczego piorun Zeusa uderza w niewinne drzewa, a oszczędza łotrów? Ścieranie się poglądów cyników i epikurejczyków. Parodystyczna prezentacja kwestii przeznaczenia, istnienia i kultu bogów oraz opatrzności.
- Krytyki literackie różnych gatunków prozy
- Nauczyciel Retorów (Rhetoron Didaskalos) – ironiczne, pełne sarkazmu pouczenie, jak za pomocą bezczelności i nieuctwa można został wpływowym retorem.
- Jak należy pisać historię (Pos dei Historian Syngraphein) – zabawna krytyka współczesnych autorowi historyków, dla Lukiana ideałem historyka może być ten, kto łączy urok Herodota z obiektywizmem Tukidydesa.
- Dzieła retoryczne
- Falaris (Phalaris) – o okrutnym tyranie sycylijskim Falarisie z VI wieku p.n.e., który ofiarował Apollonowi brązowego byka, narzędzie kaźni.
- Dwukrotnie Wydziedziczony (Apokeryttomenos) – fikcyjna mowa biorąca w obronę syna zagrożonego niesłusznym wydziedziczeniem.
- Tyranobójca (Tyrannoktonos) – o śmiałku żądnym sławy, który zamiast tyrana zabija jego syna i domaga się nagrody.
- Dzieła antyreligijne
- Aleksander, czyli Fałszywy Prorok (Aleksandros e Pseudomantis) – o oszuście Aleksandrze zakładającym wyrocznię i tworzącym kult nowego boga Glykona. W utworze tym Lukian wspomina chrześcijan.
- O Śmierci Peregrina (Peri tes Peregrinu Teleutes) – o wędrownym hochsztaplerze i szarlatanie. W dziele tym dość obszernie Lukian odnosi się do chrześcijan, wśród których tytułowy bohater miał pewien czas przebywać.
- Niedowiarek, czyli Przyjaciel bredni (Philopseudes sive Incredulus) – chory na podagrę bogacz zostaje odwiedzony przez przyjaciół, filozofów (platonik, perypatetyk, stoik i pitagorejczyk). Opowiadają mu historyjki o duchach i strachach, a całość można uznać za wyjątkowe obśmianie wiary w nieśmiertelną duszę.
- O ofiarach (De Sacrificiis) – diatryba krytykująca zachowanie się głupiego tłumu w świątyniach, ze szczególnym uwzględnieniem kultu Etiopów i Egipcjan.
- O żałobie (de luctu) – krótka diatryba. Zmarły syn otrzymuje urlop od Plutona i dostępując zmartwychwstania wraca do ojca aby wykazać mu daremność żalu i ofiar za zmarłych.
- Pieśni pochwalne, diatryby, opisy, mowy
- Pochwała Muchy (Myias Enkomion) – paradoksalnie temat najmniej nadający się do pochwały, niemal robienie z muchy słonia. W hiperboliczny sposób wytyka Platonowi, że pominął muchę jako „dowód” w swych rozważaniach na temat duszy nieśmiertelnej.
- Sąd Samogłosek (Dike Phoneenton) – tragedia gramatyczna, gdzie poszczególne samogłoski – na wniosek litery Sigma – przeprowadzają przewód sądowy przeciw literze Tau. Żartobliwe dziełko Lukiana doprowadziło do „wojenki gramatycznej” wśród współczesnych pedagogów XIX wieku.
- Obrona obrazów (pro imaginibus) – dialog bazujący na fikcyjnym proteście Panthei wobec przedstawienia jej na obrazie oraz porównywania jej do bogów. Odwołując się do poetów i filozofów autor usprawiedliwia obrazowanie człowieka, który przecież jest obrazem boga. Protest Panthein świadczy tylko o jej niezwykłej skromności.
- O tym, by nie wierzyć łatwo oszczerstwu (de columnia) – treść deklamacji mocno zbliżona z dziełem Plutarcha (O odróżnianiu pochlebcy od przyjaciela). Potępienie oszczerstwa w oparciu o liczne przykłady z dworu między innymi Aleksandra Wielkiego, czy Ptolemeusza.
- Dzieła dotyczące spraw języka
- Pseudosofista czyli Solecysta (Pseudosophistes) – krótki żart z pseudo attycyzmu. Rozmówca wprawdzie unika solecyzmów, to jednak nie potrafi ich określić.
- Leksifanes (Leksiphanes) – krytyka posługiwania się idiomami attyckimi. Leksifanes napisał Biesiadę jedynie po to aby w niej użyć attyckich nazw potraw i napojów… Zrobił publiczny odczyt i z tego powodu Lykinosowi zrobiło się niedobrze i postanowił uleczyć Leksufanesa z hyperattycyzmu.
- Dzieła autobiograficzne
- Sen czyli kariera Luciana (Peri tu Enypniu)
- Żywot Demonaksa (Demonaktos Bios) – utwór nie do końca tradycyjnie biograficzny. Stanowi jakby zbiór anegdot związanych z osobą Demonaksa, ale równie dobrze można je wiązać z Sokratesem, czy Kratesem. Utwór napisany z myślą o daniu młodzieży współczesnego im przykładu do naśladowania, bez potrzeby sięgania w daleką przeszłość.
|
Śmierć
Zmarł prawdopodobnie w Atenach w około 190 roku n.e. Przeważa opinia, że zmarł na pewno po 180 roku, ale niektórzy przesuwają datę śmierci aż na rok 200 n.e.
