Ta strona nie może być wyświetlana w ramkach

Przejdź do strony

Jeśli znajdziesz błąd ortograficzny lub merytoryczny, powiadom mnie, zaznaczając tekst i naciskając Ctrl + Enter.

Lukian z Samosat

(ok. 120 - ok. 190 n.e.)

Ten wpis dostępny jest także w języku: angielski (English)

Lukian z Samosat

Lukian z Samosat urodził się w Samosacie w Kommagenie nad Eufratem około roku 120 n.e. Był rzymskim retorykiem i satyrykiem, piszącym po grecku; sofista. Uważany jest za twórcę satyry społecznej. Jego imię po polsku brzmi Lucjan.

Młodość i edukacja

Pochodził z ubogiej syryjskiej rodziny. Uczył się początkowo zawodu rzeźbiarza, który szybko porzucił, by studiować retorykę i filozofię, choć filozofem nie został. Dzięki usilnej pracy opanował doskonale język grecki i stał się jednym z najwybitniejszych przedstawicieli tzw. drugiej sofistyki.

Wzorem sofistów wiele podróżował po Azji Mniejszej, Grecji, Italii i Galii, wygłaszając mowy popisowe we wszystkich ważniejszych ośrodkach ówczesnej retoryki, jak: Ateny, Rzym, Antiochia, Efez czy Smyrna. Najdłużej zatrzymał się w Massalii (dzisiejsza Marsylia), gdzie zdobył wielką sławę i majątek. Księga Suda dodaje, że przez jakiś czas był rzecznikiem sądowym, a więc blisko adwokatury. Inni uważają, że faktycznie pełniłfunkcję obrońcy sądowego, ale porzucił adwokaturę. Około 160 roku n.e. powrócił na krótko na Wschód, po czym osiedlił się w Atenach, gdzie zerwał z retoryką, a zaczął studiować filozofię. Tam też powstały najlepsze utwory Lukiana. Poznał i podziwiał filozofa Demonaksa, zbliżył się do Akademii i do ucznia filozofa Epikteta, Arriana. Interesował się zwłaszcza cynizmem. Sprzeczne poglądy szkół filozoficznych spowodowały jego zniechęcenie do wszelkiego dogmatyzmu, sceptyczną powściągliwość i krytycyzm.

Ostatnie lata życia spędził w Egipcie, gdzie piastował urząd naczelnika kancelarii przy namiestniku rzymskim, nadany mu przez cesarza Kommodusa.

Podejście do chrześcijaństwa

W kilku swoich dziełach Lukian bezpośrednio lub pośrednio wspomina chrześcijan. Dostrzega wśród nich niezwykłą solidarność w dbaniu o swoich współwyznawców. Ogólnie orientuje się w funkcjonowaniu wspólnoty chrześcijańskiej. Sami chrześcijanie nie są jednak przedmiotem jego bezpośrednich ataków, Lukian nie powiela oszczerczych plotek na ich temat, jednak uznaje ich naukę za dziwaczną, a ich samych określa opętańcami. Chrześcijanie natomiast odpłacili się tym, że rozpuszczali pogłoski, jakoby Lukiana rozszarpały psy, a Księga Suda stwierdza, że będzie on wraz z szatanem spadkobiercą ognia wiekuistego.

W tekście O Śmierci Peregrina stwierdza, że w Palestynie zetknął się z nauką chrześcijan oraz wspomina zabitego tam Jezusa określając go jako sofistę, czarodzieja (oszusta). W innym dziele (Aleksander, czyli Fałszywy Prorok) Lukian jednym tchem wymienia bezbożników, chrześcijan i epikurejczyków, jako wrogów kultu boga-węża Glykona. W jeszcze innym dziele (Niedowiarek, czyli Przyjaciel bredni) Lukian prawdopodobnie nawiązuje do osoby Jezusa. Dość dokładnie opisuje działalność pewnego Syryjczyka z Palestyny, który wypędzał złe duchy z ludzi.

Twórczość

Pod jego imieniem zachowało się 79 utworów prozaicznych, 2 parodie tragiczne oraz 53 epigramy (nie wszystkie autentyczne). Najwcześniejsze są pisma retoryczne na temat mitologiczne i historyczne, czasem ujęte w formę fikcyjnych mów sądowych. Jako „barbarzyńca” bardzo dobrze opanował grekę i literaturę grecką. Miał z tego powodu poczucie wyższości kulturalnej względem Rzymian. Łacinę znał bardzo słabo, literaturę Rzymian ignorował, nie wymienił ani jednego autora łacińskiego.

Jego najdojrzalszym i najbardziej charakterystycznym dziełem są dialogi, zwłaszcza dialogi satyryczne, których większość powstała w Atenach. Zamiłowanie do tej właśnie formy przejął m.in. z praktyki zawodowych retorów, uczących wygłaszać mowy „za” i „przeciw” w fikcyjnych procesach sądowych. Ponad 35 jego utworów ma formę dialogu lub zbliżoną do niej. Kunsztu budowania dialogu nauczył się od Platona. Od niego też brał czasem tytuły. Niejedno przejął też z diatryby cynicznej. Duży wpływ na niego wywarł Menippos z Gadary. Często wprowadzał go jako rozmówcę do swych dialogów, a z jego satyr czerpał niektóre motywy, np. motyw zejścia do Hadesu. Sceneria jego dialogów jest bardzo urozmaicona: akcja toczy się na ulicy, w sali biesiadnej, w niebie, pod ziemią, w powietrzu i w wodzie. Galeria rozmówców jest bardzo bogata: są tu bogowie, ludzie, zwierzęta, uosobienia pojęć abstrakcyjnych, umarli, żywi, postacie historyczne, wymyślone i alegoryczne.

Cechował go niezwykły polot i żywość wyobraźni. Był ogromnie oczytany, z wielką swobodą korzystał z bogatych tradycji literatury greckiej. Drwił z nowych wierzeń, przesądów religijnych i zabobonów. Zaskakiwał niewyczerpanym bogactwem motywów, ciętym dowcipem i bystrością obserwacji. Bawił czytelnika uciesznymi scenkami, demaskował szarlatanów, z mistrzostwem kreślił satyryczne sylwetki. Poddawał ostrej krytyce ówczesne życie i ludzi, piętnował pogoń za majątkiem, nierówności klasowe, szydził z filozofów, antropomorficznych bóstw i przesądów. Był wytrawnym stylistą. Pisał dialektem attyckim. Dla celów humorystycznych swój język wzbogacał nowotworami, czasami niektórym wyrazom nadawał nowe znaczenie. Ale naturalny w stylu. Niektórzy krytycy i uczeni uznają go za najgenialniejszego stylistę wszystkich czasów. Był jednym z najwybitniejszych i najchętniej czytanych pisarzy okresu cesarstwa.

Dorobek literacki

W jego dorobku literackim znajdowały się:

  • Pisma pisane prozą
    • Prawdziwa Historia (Alethes Historia, łac. Vera historia, 165-175 n.e.) – krótka satyra, a miejscami parodia Homera i innych autorów, którzy pisali nieprawdopodobne historyjki jak np. Jambulos, Antoniusz Diogenes, czy Ktezjasz. Równocześnie pierwszy znany przykład literatury science-fiction.
    • Lucjusz czyli Osioł (Lukios e Onos) – bardziej znany z łacińskiej, rozszerzonej wersji Apulejusza, jest to skrót nie zachowanego dzieła oryginalnego, greckiego autora, autorstwo Lukiana jest kwestionowane.
    • Saturnalia (Saturnalia) – tryptyk składający się z trzech części: Rozmowa z Kronosem, Kronosolon (nazwa od Solona) i Korespondencja z Kronosem. Dialog z przewagą opowiadania na temat święta Kronosa (rzymskie Saturnalia). Część pierwsza: Skarga na niesprawiedliwość wobec biedoty. Część druga: Ogłoszenie nowych praw. Część trzecia: korespondencja bogaczy z Kronosem. Lukian przybiera oportunistyczną postawę wobec bogaczy, jest rzecznikiem biedoty, ale zarazem ich krytykiem. Wątek jest kontynuowany przez Lukiana w kolejnym niezwykle humorystycznym utworze – Sen, czyli Kogut (Gallus), gdzie autor poszedł jeszcze dalej i dowodzi, że żywot i dola biednego jest lepsza, niż bogacza, którego dręczą troska i niepokój o swój majątek.
  • Dialogi
    • Sympozjum (Symposion) – humorystyczne naśladowanie „Uczty” Platona i Ksenofonta, a zarazem zjadliwa satyra na filozofię spekulatywną i na samych filozofów.
    • Hermotimos, czyli O szkołach filozoficznych (Hermotimus) – to najdłuższe dzieło, dialog sokratyczny, wzorowany na platońskim Protagorasie. Krytykuje wszystkie szkoły filozoficzne i przestrzega przed nimi młodzież.
    • Nigrinos, czyli O charakterze filozofa (Nigrinus) – utwór wzorowany na platońskiej Biesiadzie. Autor ostrzega młodzieńców przed lekkomyślnym rzucaniem się w objęcia filozofii. Na końcu utworu bohater postanawia unikać filozofów, jak wściekłych i kąsających psów.
    • Menippos (Menippos), Tymon (Timon), Rybak (Halieus) – dialogi w których dostrzec można echa komedii attyckiej.
    • Ikaromenippos albo Podróż Napowietrzna (Ikaromenippos) – dialog o tematyce fantastycznej, pewien filozof, który koniecznie chce udowodnić, że Ziemia jest okrągła, leci na Księżyc, wziąwszy jedno skrzydło od sępa, a drugie od orła.
    • Rozmowy Zmarłych (Nekrikoi Dialogoi) – dialog przepojony filozofią cynicką, w którym także znajdują się elementy komedii attyckiej.
    • Rozmowa z Hezjodem (Dissertatio cum Hesiodo) – bardzo krótki dialog, w którym Lykinos polemizuje z Hezjodem na temat domniemanej znajomości przyszłości beockiego poety.
    • Rozmowy Bogów (Theon Dialogoi) – parodia dotyczy różnych miłostek, których bohaterami są między innymi Zeus, Hera, Selene, Herakles, Apollo oraz ich potomkowie.
    • Rozmowy Bóstw Morskich (Enalioi Dialogoi) – jedne z najsłynniejszych dialogów Lukiana, pełen humoru, ale bez zbytniej krytyki religijnej. Dialog przedstawia szereg wydarzeń mityczno-legendarnych. Lukian odwołał się do poezji aleksandryjskiej i scenariuszy pantomimicznych.
    • Rozmowy Heter (Hetairikoi Dialogoi) – dialog nawiązujący wyraźnie do komedii nowej attyckiej. Temat obraca się wokół skarg heter na swoich kochanków, ich ożenku, zerwania z biednym kochankiem, konkurentek, czy odwodzenia od miłostek młodych kochanków przez ich nauczycieli. Dialog porusza nawet trybadyzm. Ostatnia z rozmów ma charakter pornograficzny.
    • Okręt, czyli Życzenia (Navigium seu vota) – cyniczna krytyka przewrotności ludzkich rojeń i życzeń.
    • Zeus skonfundowany (Iupiter confutatus) – dialog cynika z Zeusem. Czy Zeus może ujść Przeznaczeniu (Mojry)? A jeśli nie, to jaki mają sens ofiary skłaniające bogów do zmiany przeznaczenia? Dlaczego piorun Zeusa uderza w niewinne drzewa, a oszczędza łotrów? Ścieranie się poglądów cyników i epikurejczyków. Parodystyczna prezentacja kwestii przeznaczenia, istnienia i kultu bogów oraz opatrzności.
  • Krytyki literackie różnych gatunków prozy
    • Nauczyciel Retorów (Rhetoron Didaskalos) – ironiczne, pełne sarkazmu pouczenie, jak za pomocą bezczelności i nieuctwa można został wpływowym retorem.
    • Jak należy pisać historię (Pos dei Historian Syngraphein) – zabawna krytyka współczesnych autorowi historyków, dla Lukiana ideałem historyka może być ten, kto łączy urok Herodota z obiektywizmem Tukidydesa.
  • Dzieła retoryczne
    • Falaris (Phalaris) – o okrutnym tyranie sycylijskim Falarisie z VI wieku p.n.e., który ofiarował Apollonowi brązowego byka, narzędzie kaźni.
    • Dwukrotnie Wydziedziczony (Apokeryttomenos) – fikcyjna mowa biorąca w obronę syna zagrożonego niesłusznym wydziedziczeniem.
    • Tyranobójca (Tyrannoktonos) – o śmiałku żądnym sławy, który zamiast tyrana zabija jego syna i domaga się nagrody.
  • Dzieła antyreligijne
    • Aleksander, czyli Fałszywy Prorok (Aleksandros e Pseudomantis) – o oszuście Aleksandrze zakładającym wyrocznię i tworzącym kult nowego boga Glykona. W utworze tym Lukian wspomina chrześcijan.
    • O Śmierci Peregrina (Peri tes Peregrinu Teleutes) – o wędrownym hochsztaplerze i szarlatanie. W dziele tym dość obszernie Lukian odnosi się do chrześcijan, wśród których tytułowy bohater miał pewien czas przebywać.
    • Niedowiarek, czyli Przyjaciel bredni (Philopseudes sive Incredulus) – chory na podagrę bogacz zostaje odwiedzony przez przyjaciół, filozofów (platonik, perypatetyk, stoik i pitagorejczyk). Opowiadają mu historyjki o duchach i strachach, a całość można uznać za wyjątkowe obśmianie wiary w nieśmiertelną duszę.
    • O ofiarach (De Sacrificiis) – diatryba krytykująca zachowanie się głupiego tłumu w świątyniach, ze szczególnym uwzględnieniem kultu Etiopów i Egipcjan.
    • O żałobie (de luctu) – krótka diatryba. Zmarły syn otrzymuje urlop od Plutona i dostępując zmartwychwstania wraca do ojca aby wykazać mu daremność żalu i ofiar za zmarłych.
  • Pieśni pochwalne, diatryby, opisy, mowy
    • Pochwała Muchy (Myias Enkomion) – paradoksalnie temat najmniej nadający się do pochwały, niemal robienie z muchy słonia. W hiperboliczny sposób wytyka Platonowi, że pominął muchę jako „dowód” w swych rozważaniach na temat duszy nieśmiertelnej.
    • Sąd Samogłosek (Dike Phoneenton) – tragedia gramatyczna, gdzie poszczególne samogłoski – na wniosek litery Sigma – przeprowadzają przewód sądowy przeciw literze Tau. Żartobliwe dziełko Lukiana doprowadziło do „wojenki gramatycznej” wśród współczesnych pedagogów XIX wieku.
    • Obrona obrazów (pro imaginibus) – dialog bazujący na fikcyjnym proteście Panthei wobec przedstawienia jej na obrazie oraz porównywania jej do bogów. Odwołując się do poetów i filozofów autor usprawiedliwia obrazowanie człowieka, który przecież jest obrazem boga. Protest Panthein świadczy tylko o jej niezwykłej skromności.
    • O tym, by nie wierzyć łatwo oszczerstwu (de columnia) – treść deklamacji mocno zbliżona z dziełem Plutarcha (O odróżnianiu pochlebcy od przyjaciela). Potępienie oszczerstwa w oparciu o liczne przykłady z dworu między innymi Aleksandra Wielkiego, czy Ptolemeusza.
  • Dzieła dotyczące spraw języka
    • Pseudosofista czyli Solecysta (Pseudosophistes) – krótki żart z pseudo attycyzmu. Rozmówca wprawdzie unika solecyzmów, to jednak nie potrafi ich określić.
    • Leksifanes (Leksiphanes) – krytyka posługiwania się idiomami attyckimi. Leksifanes napisał Biesiadę jedynie po to aby w niej użyć attyckich nazw potraw i napojów… Zrobił publiczny odczyt i z tego powodu Lykinosowi zrobiło się niedobrze i postanowił uleczyć Leksufanesa z hyperattycyzmu.
  • Dzieła autobiograficzne
    • Sen czyli kariera Luciana (Peri tu Enypniu)
    • Żywot Demonaksa (Demonaktos Bios) – utwór nie do końca tradycyjnie biograficzny. Stanowi jakby zbiór anegdot związanych z osobą Demonaksa, ale równie dobrze można je wiązać z Sokratesem, czy Kratesem. Utwór napisany z myślą o daniu młodzieży współczesnego im przykładu do naśladowania, bez potrzeby sięgania w daleką przeszłość.

Śmierć

Zmarł prawdopodobnie w Atenach w około 190 roku n.e. Przeważa opinia, że zmarł na pewno po 180 roku, ale niektórzy przesuwają datę śmierci aż na rok 200 n.e.

Źródła wykorzystane
  • Lukian, Dialogi t. 1-3, tł. Władysław Madyda, Konstanty Boguski, 1960, 1962, 1966
  • Sinko Tadeusz, Literatura grecka, Kraków 1951
  • Sinko Tadeusz, Zarys historii literatury greckiej, tom II, Warszawa 1959
  • Świderkówna Anna (red.), Słownik pisarzy antycznych, Warszawa 1982

IMPERIUM ROMANUM potrzebuje Twojego wsparcia!

Jeżeli podobają Ci się treści, jakie gromadzę na portalu oraz, którymi dzielę się na kanałach społecznościowych, wdzięczny będę za jakiekolwiek wsparcie. Nawet najmniejsze kwoty pozwolą mi opłacić dalsze poprawki, ulepszenia na stronie oraz serwer.

Wesprzyj IMPERIUM ROMANUM!

Wesprzyj IMPERIUM ROMANUM

Dowiedz się więcej!

Wylosuj ciekawostkę i dowiedz się czegoś nowego o antycznym świecie Rzymian. Wchodząc w poniższy link zostaniesz przekierowany do losowego wpisu.

Losowa ciekawostka

Losowa ciekawostka

Odkrywaj tajemnice antycznego Rzymu!

Jeżeli chcesz być na bieżąco z najnowszymi wpisami na portalu oraz odkryciami ze świata antycznego Rzymu, zapisz się do newslettera, który jest wysyłany w każdą sobotę.

Zapisz się do newslettera!

Zapisz się do newslettera

Księgarnia rzymska

Zapraszam do kupowania ciekawych książek poświęconych historii antycznego Rzymu i starożytności. Czytelnikom przysługuje rabat na wszelkie zakupy (hasło do rabatu: imperiumromanum).

Zajrzyj do księgarni

Księgarnia rzymska

Raport o błędzie

Poniższy tekst zostanie wysłany do naszych redaktorów