Rozdziały
Seneka Młodszy (Lucius Annaeus Seneca Minor) urodził się około roku 4 p.n.e. w Kordobie w południowej Hiszpanii. Był retorem, pisarzem, poetą i filozofem rzymskim. Nazywany „Filozofem” był synem Seneki Starszego (Seneca Maior) zwanego „Retorem” (Seneca Rhetor). Był wychowawcą cesarza Nerona; na początku jego rządów miał znaczne wpływy na dworze.
Pochodzenie i wczesne życie
Był drugim synem Hewii i Lucjusza Anneusza Seneki. Jego starszy brat Junniusz Anneusz Gallio był prokonsulem jednej z rzymskich prowincji. Młodszy brat nazywał się Anneusz Mela.
Co do daty jego narodzin istnieją wątpliwości. Do dnia dzisiejszego zachowało się bardzo mało informacji o wczesnym życiu Seneki. Według historyka Miriama T. Griffina mógł się on urodzić w 8, 4 lub 1 roku p.n.e. Według Griffin najbardziej prawdopodobnym jest, że narodził się między 4 a 1 rokiem p.n.e. a do Rzymu przeprowadził się w 5 roku n.e. Sam Seneka stwierdził, że do Rzymu przybył na rękach przyrodniej siostry swojej matki.
W młodości Seneka studiował w Rzymie retorykę i filozofię. Jego pierwszy nauczyciel Attalos zaszczepił w nim zainteresowanie do filozofii stoickiej. Ze względu na słaby stan zdrowia Seneka w 16 roku n.e. wyjechał do Egiptu. Do Rzymu wrócił stamtąd w 31 roku n.e. Dziesięć lat później został jednak przez cesarza Klaudiusza (pod wpływem jego trzeciej żony Messaliny) zesłany na Korsykę. Seneka nigdy nie wybaczył cesarzowi decyzji o zesłaniu i po jego śmierci napisał na jego cześć złośliwy panegiryk Udynienie boskiego Klaudiusza.
Opiekun Nerona
Z wygnania powrócił jeszcze za życia tego władcy, tym razem za wstawiennictwem jego czwartej żony, Agrypiny, która w 49 roku n.e. uczyniła go wychowawcą swego syna, przyszłego cesarza Nerona. Po śmierci Klaudiusza w 54 roku n.e. Seneka stał się wraz z prefektem Burrusem jednym z głównych doradców młodego, wówczas zaledwie 17-letniego Nerona. W pierwszych latach panowania Neron nie interesował się polityką i słuchał rad swoich wychowawców.
Tak pisze o tym Tacyt:
A doszłoby do dalszych mordów, gdyby Afraniusz Burrus i Anneusz Seneka nie byli się im sprzeciwili. Ci, jako kierownicy młodego władcy i – co przy wspólności władzy nader rzadko się zdarza – z sobą zgodni, odmiennymi środkami równe posieli wpływy: Burrus przez swą gorliwość w sprawach wojskowych i surowość obyczajów, Seneka przez swą naukę wymowy i szlachetną uprzejmość.
– Tacitus, Roczniki, XIII, 2
Korzystny wpływ Burrusa i Seneki na Nerona potwierdza także inny historyk rzymski Kasjusz Dion.
Krytyka Seneki i bogactwo
Kasjusz Dion wspomina także mniej chwalebny rozdział z życia Seneki. Seneka miał być zamieszany w oferowanie wysoko oprocentowanych pożyczek (40 milionów sesterców) lokalnej arystokracji po podboju Brytanii przez Klaudiusza w 43 roku n.e. Następnie domagał się nagłej spłaty długu, co według Kasjusza Diona doprowadziło bezpośrednio do wybuchu rebelii Boudiki1.
Tacyt wspomina, że w 58 roku n.e. senator Publiusz Suliusz Rufus oskarżał Senekę o wzbogacenie się kosztem ludności Italii i prowincji. Według Kasjusza Diona jego fortuna oceniana była wówczas na 300 milionów sesterców. Poeta rzymski Marcjalis, którego drażniły fochy i skąpstwo arystokracji rzymskiej, określał go terminem Seneca praedives, czyli „Seneka bogacz”. Seneka posiadał posiadłości m.in. w Bajach, Nomentum i w samym Egipcie.
Seneka w tym czasie popełnił traktat De vita beata („O życiu szczęśliwym”), w którym bronił się twierdząc, że życie w bogactwie jest zgodne z filozofią stoicką. Bogactwo w jego mniemaniu nie jest ani dobre ani złe, jednak jest przydatne w zapewnieniu komfortu życia. Dodatkowo stwierdza, że mędrcowi służy bardziej bogactwo niż ubóstwo (paupertas), a pieniądze mogą pełnić rolę instrumentu w osiągnięciu cnoty. Co interesujące, stoicyzm jasno zakładał, że najważniejszą wartością w życiu jest cnota, która daje szczęście; bogactwo, zdrowie, wolność lub status społeczny nie mają na to wpływu. Tym samym Seneka wyraźnie starał się zachować twarz, dowodzą także swojej hipokryzji.
Na koniec warto przytoczyć słowa samego Seneki w Listach: „Biednym jest nie ten, kto ma mało, ale ten, kto tęskni za tym, by mieć więcej”.
Filozof
Seneka był stoikiem, filozofował w ramach tradycji myśli stoickiej, choć nawiązuje do myśli wielu wcześniejszych filozofów niestoickich, stąd można określić filozofię Seneki mianem synkretyzującej. Seneka stworzył jednak własne oryginalną koncepcję filozofii. Językiem filozofii Seneki była łacina. Rozróżniał trzy główne działy filozofii: etykę, logikę i fizykę, przy czym tę pierwszą, tak jak wcześniejsi stoicy, uważał za najważniejszą. Jego filozofia ma charakter terapeutyczny, mądrościowy. Seneka występuje w swoich dziełach jako lekarz duszy, życiowy terapeuta.
W antropologii jest dualistą. Uważa ciało za więzienie duszy. W etyce nakazuje zwalczanie i eliminowanie uczuć, szczególnie najgroźniejszego z nich – gniewu. Działanie cnotliwe polega na dobrowolności i rozumie, a podmiot działający według ich nakazów osiągnie szczęście. Tylko cnota daje szczęście.
Poglądy Seneki były powszechnie znane wśród rzymskiego plebsu. Filozof był przeciwnikiem walk gladiatorów, a jego niechęć do tego typu igrzysk była powszechnie znana nawet w środowisku samych gladiatorów. W jednej z jadalni koszar w Pompejach odkryto inskrypcję: filozof Annaeus Senecas jest jedynym pisarzem rzymskim, który potępia te krwawe igrzyska.
Wczesne chrześcijaństwo bardzo pozytywnie wypowiadało się o Senece i jego poglądach. Tertulian, chrześcijański myśliciel z II/III wieku n.e., opisywał go słowami „nasz Seneka”.
Twórczość |
Dzieła filozoficzne:
Rozprawy:
Dzieła przyrodnicze:
Satyry:
Tragedie:
|
Odsunięcie od władzy
Z biegiem czasu wpływ Seneki i Burrusa na cesarza malał. W 59 roku n.e. przy cichej akceptacji Seneki i Burrusa Neron kazał zamordować swoją wpływową matkę. Tacyt wspomina, że Seneka musiał potem tłumaczyć Nerona przed Senatem.
Po śmierci Burrusa w 62 roku n.e. pozycja Seneki w oczach Nerona zmalała do tego stopnia, że ten wolał oddalić się z pałacu cesarskiego. Poprosił Nerona o audiencję i za jego zgodą wycofał się z pełnienia funkcji publicznych. Tłumaczył się potrzebą odpoczynku, wiekiem i ogólnym słabym stanem zdrowia. Będąc oskarżanym o nadmierne bogactwo, udał się na prowincję, gdzie oddawał się rozmyślaniu. Niekiedy odwiedzał Rzym.
Śmierć
Wyjazd z Rzymu nie uchronił go jednak przed podejrzliwością Nerona. Seneka został w 65 roku n.e. oskarżony o udział w spisku Pizona przeciw życiu Nerona. Mało prawdopodobnym wydaje się zaangażowanie Seneki w spisek. Dawny wychowanek filozofa w tym czasie obawiał się już wpływów i powagi Seneki i szukał okazji by pozbyć się niewygodnego świadka swoich zbrodni. W końcu wysłał do niego oddział żołnierzy by ci przekazali Senece wydany przez Nerona wyrok śmierci.
Tak o reakcji Seneki na ten wyrok pisze Tacyt:
[…] ów przeraził się; żąda tabliczek testamentu, a kiedy setnik mu odmówił, zwrócił się do przyjaciół i oświadczył, że skoro za ich zasługi wzbroniono mu odpłacić wdzięcznością, zostawia im to, co jedyne jeszcze posiada, co jednak jest najpiękniejsze: obraz swojego życia; jeżeli ten będą mieli w pamięci, w chwale swych cnót znajdą zapłatę za tak stałą przyjaźń. Zarazem kiedy płakali, już to w rozmowie, już to surowiej w tonie karcącym nawoływał ich do hartowności, zapytując, gdzie podziały się zasady mądrości. Gdzie przez tyle lat przeciw grożącym niebezpieczeństwom ćwiczona rozwaga? Komuż bowiem nie znane było okrucieństwo Nerona? Wszak nic mu już innego po morderstwie matki i brata pozostaje, jak dodać jeszcze zabójstwo wychowawcy i nauczyciela. Skoro te i inne podobne słowa wyrzekł jakby pod adresem ogółu, uściskał żonę i – wbrew sile ducha w tej chwili – nieco wzruszony prosi ja i błaga, aby się miarkowała i nie oddawała nieustannej boleści, lecz rozpatrując jego życie spędzone w cnocie starała się tą szlachetna pociechą swej tęsknocie za mężem ulżyć.
– Tacitus, Roczniki, XV, 62,63
Wyrok był jasny, Seneka miał popełnić honorowe samobójstwo. Seneka podciął sobie kilka żył w celu wykrwawienia się. Ze względu na złą dietę i poważny wiek krew z przeciętych żył Seneki wypływała bardzo powoli. Więcej sprawiało mu to bólu niż przynosiło zamierzony skutek. Ponadto „Filozof” zażył truciznę, która także nie przyniosła oczekiwanych rezultatów.
Po podyktowania skrybie ostatnich słów kazał zanurzyć się w gorących wodach łaźni. Ciepło otworzyło naczynia, przyspieszyło upływ krwi i zakończyło jego żywot. Jego ciało zostało następnie spalone.
Życie postanowiła oddać także jego młoda żona Pompeja Paulina. Tacyt twierdzi, że Neron będąc pełnym podziwu dla wierności małżeńskiej Pauliny kazał ją uratować.
