Jak się okazuje rzymski sposób liczenia i określania konkretnych dni w miesiącu był inny od tego jakim my się posługujemy. Stosowano w tym celu terminy: kalendy, nony, idy.
Na wstępie wart jednak przytoczyć kilka istotnych kwestii odnośnie rzymskiego kalendarza. Rzym okresu królewskiego liczył sobie 304 dni, które podzielone były na 10 miesięcy. Początek roku zaczynał się z 1 marca – czasem równonocy wiosennej. Za panowania drugiego króla, Numy Pompiliusza wprowadzono rok liczący 355 dni. Ukształtował się także podział na 12 miesięcy, gdzie Ianuarius był tym pierwszym:
- Ianuarius – nazwa wywodzi się od boga Janusa.
- Februarius – nie mamy do końca wiedzy skąd pochodzi nazwa.
- Martius – nazwa wywodzi się od boga Marsa.
- Aprilis – nie mamy do końca wiedzy skąd pochodzi nazwa.
- Maius – nazwa wywodzi się od bogini Mai.
- Iunius – nazwa wywodzi się od bogini Junony.
- Quintilis – nazwa wywodzi się od cyfry „pięć” (quinque), co wynika z faktu, że pierwotny kalendarz rzymski zaczynał się od marca (zmiana nastąpiła za Numy Pompiliusza).
- Sextilis – nazwa wywodzi się od liczby „sześć” (sex).
- September – nazwa wywodzi się od liczby „siedem” (septem).
- October – nazwa wywodzi się od liczby „osiem” (octo).
- November – nazwa wywodzi się od liczby „dziewięć” (novem).
- December – nazwa wywodzi się od liczby „dziesięć” (decem).
W 44 roku p.n.e. miesiąc Quintilis otrzymał nową nazwę – Iulius, na cześć Juliusza Cezara (stąd angielska nazwa miesiąca „July”). W 8 roku p.n.e. na cześć Oktawiana Augusta miesiąc Sextilis zmieniono na Augustus (współczesna angielska nazwa „August”).
Miesiące Martius, Maius, Iulius, October miały po 31 dni. Februarius – 28 dni. Wszystkie pozostałe miały 29 dni. Razem kalendarz solarny liczył 355 dni. Braki w dniach, względem ruchu słońca, uzupełniał Pontifex Maximus tzw. miesiącem mercedonius (inaczej zwanym także intercalaris lub mensis intercalaris). Dodatkowy miesiąc, według tradycji, wprowadził Numa Pompiliusz. Miesiąc ten umieszczany był pomiędzy 23 i 24 lutego oraz liczył 22 dni. Początkowo dodawano go co 2 lata, jednak w praktyce Pontifex Maximus wykorzystywał go od roku 191 p.n.e. według własnego uznania (reforma konsula Glabriona). Na przykład między 59 a 46 p.n.e. miesiąc ten nie został ani razu użyty, a w innych latach stosowany był nadmiernie, co powodowało duży chaos w kalendarzu – m.in. pory roku nie pokrywały się z właściwymi miesiącami. Jego stosowanie miało zwykle czysto polityczne zastosowanie, gdyż w ten sposób można było wydłużyć trwanie na urzędzie lub przyspieszyć koniec piastowania stanowiska.
Wraz z reformą kalendarza za Juliusza Cezara (46 p.n.e.) miesiąc mercedonius został zniesiony. Juliusz Cezar przy pomocy swojego astronoma Sozygenesa z Aleksandrii obliczył, że każdy rok składa się z 365,25 dni. Określił on liczbę dni dla poszczególnych miesięcy, a luty uczynił rokiem przestępnym raz na cztery lata. Zmiana jednak nie polegała na dodaniu do lutego jednego dnia, jak się to robi obecnie, lecz na powtórzeniu tego samego dnia. Tak więc co cztery lata każdy Rzymianin przeżywał dwa razy ten sam dzień. Ustalono go na 24 lutego (zwany bissextus, „drugi szósty”, ponieważ dzień ten przypadał na 6 dni przed kalendami marcowymi). Co więcej, powiększono liczbę dni w Augustus do 31, kosztem jednego dnia miesiąca Februarius (liczba zmalała z 29 do 28).
W kalendarzu rzymskim stosowano terminy dla określenia konkretnych dni w miesiącu. Rozróżniano:
- Kalendy – pierwszy dzień miesiąca.
- Nony – dzień 5 (w przypadku miesiąca z 29 dniami) lub 7 (w przypadku miesiąca z 31 dniami). Nazwa wywodzi się od słowa „dziewiąty” (nonus).
- Idy – dzień 13 (w przypadku miesiąca z 29 dniami) lub 15 (w przypadku miesiąca z 31 dniami).
Jak Rzymianie oznaczali dany dzień w miesiącu? Używali do tego właśnie kalend, non oraz id. Aby określić dany dzień liczono włącznie dni od tych określonych dat. I tak dla października:
- 1 października – kalendy października (Kalendis Octobribus)
- 2 października – szósty dzień przed nonami października (ante diem VI Nonas Octobres)
- 7 października – nony października (Nonis Octobribus)
- 8 października – ósmy dzień przed idami październikowymi (ante diem VIII Idus Octobris)
- 14 października – dzień przed idami październikowymi (pridie Idus Octobris)
- 16 października – siedemnasty dzień przed kalendami listopadowymi (ante diem XVII Kalendis Novembris)
