Rozdziały
Antyczni Rzymianie relacje handlowe i dyplomatyczne utrzymywali z wieloma krajami i ludami; niekiedy naturalnie toczyli wojny. Wraz z rozwojem Imperium, społeczeństwo rzymskie pogrążało się w zbytku. Do Rzymu sprowadzano niesamowite produkty, egzotyczne zwierzęta, wyszukany przyprawy, piękne materiały. Najlepiej podkreślił to Pliniusz Starszy – rzymski pisarz z I wieku n.e.:
Wedle najniższych szacunków Indie, Chiny i Półwysep Arabski wyciągają z imperium 100 milionów sesterców rocznie – oto ile nas kosztują nasz zbytek i nasze kobiety.
– Pliniusz Starszy, Historia Naturalna, 12.84
Królestwo Kusz
Na południe od Egiptu od wieków utwierdzało swoją potęgę królestwo Kusz ze stolicą w Meroe, które zajmowało rejony obecnego Sudanu i Nubii. Jego położenie zapewniało mu duże znaczenie handlowe ze względu na zapotrzebowanie na wszystkie produkty, które pochodziły z Afryki wewnętrznej (minerały, przyprawy, kość słoniową, złoto, drewno szlachetne) i z Indii. Władcy kuszyccy pomiędzy VIII i VII wiekiem p.n.e. królowali także w Egipcie (XXV dynastia) aż do momentu, w którym zostali wypędzeni przez Asyryjczyków.
Historyk i geograf Strabon opowiada o konfliktach pomiędzy „Etiopami” i Rzymianami w I wieku p.n.e., jakie wybuchły w Tebach za sprawą narzucenia nowego podatku, a uspokojone zostały przez prefekta Korneliusza Gallusa. Dopiero w 29 roku p.n.e. Rzym przyjął władców kuszyckich pod swoją protekcję, w czasie gdy stworzone zostało pomiędzy Nubią i Egiptem państwo buforowe, powierzone księciu wiernemu Rzymowi. Dotyczyło to jednak równowagi przedwczesnej: wykorzystując przemieszczenia rzymskich oddziałów w następnych latach, Etiopowie ponownie przekroczyli granicę na północy. Kuszyci, w liczbie 30.000 ludzi, uderzyli na Egipt (znajdujący się wówczas pod okupacją rzymską). Zajęli oni Elefantynę, Syene i File. Jednak ich sukcesy nie trwały długo. Prefekt Petroniusz odpowiedział kampaniami karnymi, odbił miasta i ścigał Kuszytów aż do byłej stolicy – Napaty, którą zdobył szturmem. Ostatecznie wynegocjowano pokój w Samos między Augustem a królową-matką Kandake (Candace) Amanirenas. Tysiące etiopskich niewolników zostało rzuconych na rzymskie rynki, ale także Etiopowie uwięzili wiele osób. Zniszczenie stolicy nie zniechęciło Kandake do organizowania kolejnych wypraw przeciwko rzymskiemu państwu. W roku 22 p.n.e., duże siły kuszyckie ruszyły z intencją zaatakowania Qasr Ibrim. Poinformowany za w czasu, Petroniusz pomaszerował na południe i przygotował obronę miasta. Mimo że nie posiadamy informacji o samej bitwie, pewnym jest że Kuszyci wysłali w pewnym momencie posłów w celu negocjacji pokoju. Kuszytom udało się wynegocjować korzystny dla siebie traktat, który przewidywał zwiększenie obrotów handlowych.
Historiografia przechowuje pamięć o jeszcze jednej rzymskiej wyprawie za panowania Nerona, ale wydaje się, że ta miał bardziej ekonomiczne i badawcze intencje niż wojskowe (podbicie państwa). Kuszyci jako państwo zaczęli tracić swoją siłę około I-II wieku n.e., po ciągłych walkach z wojskiem rzymskim stacjonującym w Egipcie. Stopniowy regres gospodarczy, upadek gospodarki tradycyjnej oraz rozwój chrześcijaństwa doprowadziły do rozkładu państwowości kuszyckiej, do połowi VI wieku n.e.
Garamantowie
Garamantowie był to północnoafrykański lud berberyjski wywodzący się prawdopodobnie z południowej Libii, żyjący w okresie od około V wieku p.n.e. do II połowy VII wieku n.e. na obszarach dzisiejszej Sahary, na ziemiach zwanych obecnie Fazzan.
Pierwsze informacje o nich podaje w swoich „Dziejach” Herodot, gdzie notuje iż był to „…lud bardzo wielki, którzy na sól nawożą ziemię i potem ją obsiewają”1. Ich siedziby znajdować się miały około 30 dni drogi na południe od Lotofagów, którzy z kolei mieli zajmować tereny położone na wybrzeżu Libijskim. Hodować mieli woły o rogach zakrzywionych tak, iż pasąc się poruszać miały się jedynie w tył, by uniknąć rycia nimi o ziemię.
Znakiem rozpoznawczym Garamantów były lekkie rydwany zaprzężone w konie, na których to przemierzali pustynię by napadać na czarnoskórych Troglodytów. Prawdopodobnie byli to przodkowie dzisiejszych Tubu zamieszkujących góry Tibesti. Celem tych rejz było zapewne pozyskania niewolników i ich sprzedaż na rynkach śródziemnomorskich. Wygląd rydwanów potwierdzają liczne występujące przykłady sztuki naskalnej, co jest również nieocenioną pomocą przy rekonstrukcji przebiegu szlaków handlowych. Stolicą państwa Garamantów była Garama, która obecnie jest stanowiskiem archeologicznym położonym, ok. 150 km od współczesnego miasta Sabha.
Rzymianie nawiązali z nimi bezpośredni kontakt podbijając w roku 19 p.n.e. pod wodzą Korneliusza Balbusa ich stolicę. W I wieku n.e. nawiązano bardziej pokojowe stosunki z Garamantami, co zaowocowało kilkoma wyprawami w głąb pustyni. W roku 41 n.e. Paulinus urządził wyprawę terenami dzisiejszego Maroka i Sahary Zachodniej po Senegal. Kolejna, pod wodzą Septymiusza Flakkusa, wyrusza ok. 50-70 roku n.e. z Leptis Magna by po trzech miesiącach dotrzeć w rejon środkowego Sudanu. Kolejna odbyła się już za panowania Domicjana. Kierowana była przez Juliusza Maternusa w roku 90 n.e., który skierował się przez Garamę (wraz z królem Garamantyckim) w stronę „kraju czarnych”. Po czterech miesiącach drogi dotarto do kraju „Agisymba”, w którym żyć miały nosorożce. Obecnie identyfikuje się go z rejonami jeziora Czad. W 202 roku n.e. Septymiusz Sewer zdobył ponownie Garamę. Samo państwo Garamantów liczyło powierzchnię około roku 150 n.e. 180 tysięcy km2.
Więcej o wyprawach Rzymian w głąb Afryki
Wyprawa Nerona po Nilu
Według przekazów antycznych cesarz Nerona (panował w latach 54-68 n.e.) w roku 61 n.e. miał zorganizować wyprawę do źródeł rzeki Nil. W skład ekspedycji weszła mała grupa pretorianów, która ponoć miał zebrać niezbędne informacje a propos ewentualnej możliwości podbicia terenów na południe od Egiptu – nazywanych przez Rzymian Etiopią. Rzymianie w trakcie wyprawy dotarli do miasta Meroe, by następnie osiągnąć obszar Sudd (obecny Sudan Południowy), gdzie mieli problemy z dalszą ekspedycją.
Seneka Młodszy czy Pliniusz Starszy wspomina2, że dowiedziono iż źródła Nilu znajdują się w wielkim jeziorze na obszarze Sudd. Pliniusz stwierdził, że zdobyto pokaźną wiedzę przed ewentualną inwazją sił rzymskich w kierunku południowym Afryki. Finalnie plany zakończyć miała śmierć cesarza.
Niektórzy historycy uważają, że oddział rzymski osiągnąć mógł Wodospad Murchisona w Ugandzie, jednak jest to kontrowersyjna teza.
Indie
Kontakty gospodarcze z Indiami istniały jeszcze za panowania dynastii Seleucydów i Achemenidów na Bliskim Wschodzie. Relacje z Indiami utrzymywała także grecka dynastia Ptolemeuszy, która kontrolowała koniec zachodniego i północnego szlaku handlowego z Południową Arabią i Indiami. Wraz z rozwojem państwowości rzymskiej „synowie wilczycy” stopniowo w coraz większym stopniu partycypowali w handlu z Indiami. Według Strabona, handel pomiędzy Grecją a Indiami nie miał porównania z późniejszą wymianą prowadzoną przez Rzym.
Dynastia Ptolemeuszy rozwinęła handel z Indiami wykorzystując porty nad Morzem Czerwonym. Wraz z powstaniem rzymskiej prowincji Egyptus, Rzymianie ulepszyli trasy handlowe i połączenia międzypaństwowe.
Największy rozwój handlu między Rzymem a Indiami odnotować można za panowania Oktawiana Augusta (27 p.n.e. – 14 n.e.), który zezwolił na nowe wyprawy handlowe i odkrycia geograficzne. Handel między Rzymem a Indiami prowadzony był głównie drogą morską.
Prowadzenie intensywnego handlu z tak odległym krajem możliwe było dzięki odkryciom greckiego podróżnika Eudokusa z Kyzikos, który w 130 roku p.n.e. prowadził szereg wypraw na Morzu Arabskim, na zlecenie Ptolemeuszy rządzących w Egipcie. Jego odkrycia pozwoliły poznać niebezpieczne rejony i znaleźć odpowiednie szlaki do portów indyjskich.
Za panowania Oktawiana Augusta (27 p.n.e. – 14 n.e.) główny portem wykorzystywanym do handlu z Indiami był Myos Hormos, wybudowany przez Ptolemeuszy około III wieku p.n.e. Niektóre z głównych celów podróży statków handlowych wypływających z portu, znajdowały się w delcie Indusu, w Muziris i Arikamedu w Indiach, z których przywożono przyprawy i kamienie szlachetne. Strabon wspomina, że w I wieku p.n.e. doszło do znacznego rozwoju żeglugi z Myos Hormos do Indii. W danym sezonie wyruszało łącznie około 120 statków handlowych. Pliniusz Starszy opłakiwał ucieczkę rzymskiego złota na Wschód, szacując ją nawet na 100 milionów sesterców rocznie – była to olbrzymia liczba odpowiadająca dość istotnej części dochodu Rzymu.
August w swojej autobiografii wspomina, że przyjął poselstwa i wyrazy uszanowania z Indii. Rzym i subkontynent indyjski były jednak połączone jedynie poprzez intensywny handel. Z pominięciem handlu, należy zauważyć, że te dwa światy jednak prawie się ignorowały. Jako ciekawostkę można dodać, że na wybrzeżach Malabar została wzniesiona świątynia w hołdzie Augustowi.
W wymianie morskiej z Indiami zaangażowane były trzy główne porty egipskie: Arsinoe, Berenice Troglodytica i Myos Hormos. Najwcześniej wykorzystywano Arsinoe, które z czasem zostało przyćmione przez Berenice Troglodytica i Myos Hormos.
W Indiach z kolei głównymi portami były: Barbaricum (obecne Karaczi), Sounagoura (środkowy Bangladesz) Barygaza, Muziris w Kerali, Korkai, Kaveripattinam i Arikamedu na południowym krańcu półwyspu. Duże znaczenie miał także port Kodumanal.
Rzymianie handlowali: pieprzem, imbirem, berylem w zamian za wino, ceramikę, szkło, brąz, żelazo, wyroby ręczne. Rzymianie sprzedawali także cienkie ubrania, wzorzyste materiały, koral, topaz, kadzidło, srebrne i złote półmiski, naczynia ze szkła, lekkie wino. Lokalni mieszkańcy w zamian oferowali turkus, lazuryt, skóry, bawełniane tkaniny, przędzę, jedwab, indygo. W Barygazie Rzymianie kupowali ryż, pszenicę, olej sezamowy, bawełnę, tkaniny. Handlowano także egzotycznym zwierzętami, m.in.: słoniami indyjskimi, tygrysami, ptakami czy małpami, które uwiecznione są na niektórych freskach rzymskich. Dowodem na współpracę handlową są liczne monety rzymskie znajdowane na terenie Indii.
Półwysep Arabski
Antyczni Rzymianie na Półwyspie Arabskim
Chiny
Wyprawy dyplomatyczne i handlowe podejmowane były także w kierunku Chin.
