Ta strona nie może być wyświetlana w ramkach

Przejdź do strony

Jeśli znajdziesz błąd ortograficzny lub merytoryczny, powiadom mnie, zaznaczając tekst i naciskając Ctrl + Enter.

Limes

Ten wpis dostępny jest także w języku: angielski (English)

Porta Praetoria
Mur Hadriana
Porta Praetoria, zrekonstruowana wschodnia brama pretoriańska w pobliżu Welzheim. Element limesu Retyckiego.
Autor: Mediatus | Na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa - Na tych samych warunkach 3.0.

Limes oznacza „droga” lub „droga graniczna”; w późniejszym okresie także „granica”. Limes był to system rzymskich umocnień granicznych wznoszonych na krańcach Imperium, szczególnie narażonych na najazdy. Umocnienia te wyznaczały granice rzymskiego imperium. Liczba mnoga limes to limites, a określenie pochodzi od nazwy drogi rozdzielającej działki ziemi.

Wyraz limes został wykorzystany przez rzymskich pisarzy do oznaczenia ukształtowanych geograficznie lub ufortyfikowanych granic. W czasach współczesnych termin ten został rozszerzony przez historyków, którzy wyrazem limes określać zaczęli wszelkie granice Imperium Rzymskiego. Na przykład mur Hadriana na północy Anglii jest czasami określany jako limes Britannicus; z kolei granica w prowincji Arabia Petraea – oddzielająca pustynię – limes Arabicus. Tak więc sami Rzymianie nie używali tego terminu tylko i wyłącznie, aby określać granice swoich posiadłości.

Limites rzymskie, w czasach największego zasięgu władzy rzymskiej (II wiek n.e.), liczyły 5000 kilometrów, od północnych wybrzeży Brytanii nad Oceanem Atlantyckim, po Morze Czarne, Czerwone i przez północną Afrykę ponownie do Oceanu Atlantyckiego.

Zrekonstruowana drewniana wieża w pobliżu Rainau, Niemcy.
Autor: Haselburg-müller | Na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa - Na tych samych warunkach 3.0.

System umocnień na limites swoją rolę spełniał głównie w wiekach od I do IV n.e., miejscami także w V wieku n.e. Oparty o naturalne przeszkody: wielkie rzeki, takie jak Ren czy Dunaj, broniony był przez umocnione castra stacjonujących w pobliżu legionów w sile od kilkunastu do kilkudziesięciu tysięcy ludzi. Niektóre elementy fortyfikacji zostały zniszczone, inne odbudowane, a niektóre przetrwały do naszych czasów. Dwa odcinki limes w Niemczech liczą 550 km od północnego-zachodu kraju, aż po Dunaj na południowy-wschód. W Brytanii powstał 118 kilometrowy wał Hadriana (powstawał w latach 121-129 n.e.), który zabezpieczał zdobycze rzymskie w Brytanii. Mur ten świetnie przedstawia organizację rzymskiej strefy wojskowej, ilustruje techniki defensywy i strategie geopolityczne starożytnego Rzymu. W 142 roku n.e. cesarz Antoninus Pius rozpoczął budowę 60 kilometrowych fortyfikacji, które miały zabezpieczyć kolejne zdobycze Rzymian na północy.

Duże obozy castra, uzupełniane były twierdzami (castella) oraz wznoszonymi w regularnych odległościach wieżami (burgi). Na terenach pozbawionych naturalnych przeszkód wznoszono kamienne mury, wały ziemne, fosy i palisady, łącząc punkty strażnicze w ciąg umocnień.

Szczególne formy instalacji wojskowych na granicach Cesarstwa Rzymskiego to między innymi tak zwane fossatum w Afryce Północnej. W prowincji Mauretania Tingitana podstawowym elementem umocnień granicznych był głęboki rów (fossa). Za wyjątkowe można również uznać przypadki budowy systemów służących obronie i wczesnemu ostrzeganiu daleko poza faktycznymi granicami Imperium Romanum. Z taką sytuacją mamy do czynienia w południowo-zachodniej części Krymu (starożytna Tauryda). Oddziały rzymskie pochodzące z prowincji Mezja Dolna (Moesia Inferior) wzniosły tam forty oraz wieże obserwacyjne otoczone murem i fosą. Taki system złożony z kilku wież i najprawdopodobniej jednego fortu rzymskie wojsko wybudowało na granicach Chersonezu Taurydzkiego. Było to wówczas niezależne miasto-państwo (polis) sprzymierzone z Rzymem.

Limites w Imperium Rzymskim w połowie II wieku n.e.
FRE Culture 2000 project

Rzymscy pisarze prezentowali limes jak swego rodzaju „świętą granicę”, przez którą ludzie nie przekraczali. Jeśli nawet ją przekroczyli było to przekroczenie granicy zdrowego rozsądku i cywilizacji. Tak więc przekraczanie granicy leżało jedynie w naturze „barbarzyńców”.

Rekonstrukcja wieży na rzymskim limes.

Warto wspomnieć jeszcze o jednej kwestii, związanej z Brytanią. Rok 84 n.e. uważa się za bardzo znaczący w dziejach Brytanii. Zdaje się ona bowiem wyznaczać początek intensywnych prac ziemno-budowlanych, mających na celu zabezpieczenie zdobytych przez Rzymian terenów na wyspie. W połowie lat osiemdziesiątych rozpoczęto zatem konstrukcje systemu obronno-komunikacyjnego, usytuowanego na pograniczu dzisiejszej Anglii i Szkocji, znanego w literaturze przedmiotu pod nazwa Stanegate Line. Przecinał on Brytanię w poprzek, niejako łącząc zatokę Solway na zachodzie z estuarium rzeki Tyne na wschodzie. Owa Stanegate Line tworzył rów oraz wał ziemny, które osłaniały drogę, biegnąca równolegle po ich południowej stronie. Wspomniany trakt zapewniał możliwość szybkiego połączenia miedzy pierwotnie drewnianymi, niewielkimi fortami. Sytuujemy je, idąc od zachodu, w dzisiejszych miejscowościach Kirbridge, Carlisle, Stanwix, Nether Denton, Chesterholm oraz w Corbridge. Asumpt do intensywnych badań oraz rekonstrukcji niektórych elementów owego systemu dało odkrycie ponad pięciuset fragmentów tekstów pokrywających cienkie płaty drewna, a odkopanych w miejscu dawnego śmietniska, na terenie rzymskiego fortu Vindolanda (nieopodal wspomnianego już wyżej Chesterholm). Zapoczątkowana w ostatnim piętnastoleciu Stanegate Line była pewnego rodzaju poligonem doświadczalnym w konstruowaniu, a zarazem elementem funkcjonowania pasa obronnego znanego jako Wał Hadriana.

Późnorzymskie castrum.
Autor: Jean-Claude Golvin

Najważniejsze limites rzymskie

Mur Antoninusa (górny) i Hadriana (dolny).
Na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa - Na tych samych warunkach 3.0.

Mur Hadriana

Mur Hadriana (Vallum Hadriani) wzniesiony został w latach 121 – 129 n.e. przez cesarza Hadriana. Stanowił symboliczną, północną granicę Imperium Rzymskiego w Brytanii. Umocnienia, biegły od Bowness nad zatoką Solvay do Wallsend nad rzeką Tyne przez około 80 mil rzymskich, czyli 120 km.

To imponujące dzieło inżynierii wojskowej wybudowano w ciągu zaledwie kilku lat. Głównymi budowniczymi byli stacjonujący tam legioniści (3 legiony) oraz oddziały posiłkowe, bowiem to wojsko wykorzystywano do prac na granicach. Granica Hadriana stała się domem dla 10 tysięcy żołnierzy.

Mur Antoninusa

Budowa muru rozpoczęła się w 142 roku n.e., a skończyła w 144 roku n.e. Wał przebiegał przez pas środkowy Szkocji, na naturalnej linii przewężenia Forth-Clyde. Był on o połowę krótszy od Muru Hadriana i tym samym łatwiejszy do obrony.

O budowie wału Antoninusa zadecydował oficjalnie cesarz Antoninus Pius, na wniosek namiestnika Bretanii, Kwintusa Lolliusa Ubricusa.

Jego decyzja wynikała z zajadłych ataków Kaledończyków na terytorium rzymskie. Mur miał przede wszystkim na celu zastąpienie wału Hadriana zbudowanego około 160 kilometrów na południe, co oznaczało, że Rzymianie chcieli nadal podbijać tereny położone na północy. Ostatecznie jednak ekspansja się nie powiodła, bowiem nie udało się pokonać Piktów. Tym samym mur Antoninusa pozostał najbardziej na północ wysuniętym pasem Brytanii. Obszar powyżej muru Rzymianie nazwali Kaledonią, a tereny między wałami „Starą Północą”.

Mur Trajana

Mur Trajana (Valul lui Traian) jest określeniem używanym względem kilku ciągów fortyfikacji ziemnych (valla) odkrytych we wschodniej Europie w Mołdawii, Rumunii i na Ukrainie. Co ciekawe ten system umocnień nie został zbudowany przez Rzymian za rządów cesarza Trajana. Możliwe że to uczeni XIX wieku nadali tym fortyfikacjom taką nazwę. Prawdopodobnie uczynili tak, aby przebudzić tamtejszą ludność i zachęcić ją do walki o niepodległość.

Na terenie Rumunii są trzy valla. Najstarsze i najmniejsze vallum ma 61 kilometrów długości i rozciąga się od Cetatea Pătulului nad Dunajem aż po dzisiejsze miasto Konstanca nad Morzem Czarnym. Całkowicie zrobione z ziemi, nie posiadało konstrukcji obronnych; jednak posiadało fosę w południowej części. Według naukowców celem tego wału ziemnego była ochrona ludności żyjącej na północy przed wrogiem z południa. Drugim vallum liczy 54 kilometry długości i na niektórych odcinkach pokrywa wał mniejszy. Swój bieg zaczyna na Dunaju, a kończy w Palas, na zachód od miasta Konstanca. Średnia wysokość wału wynosi 3, 5 metra. Po obu stronach znajdowały się fosy. Na wale zbudowano 63 fortyfikacje: 35 większych (castra) i 28 mniejszych (castella). Średnia odległość między fortyfikacjami wynosi 1 km. Ostatnie vallum również zbudowano z ziemi, jednak na grzbiecie wału znajdował się kamienny mur. Wał miał długość 59 kilometrów i rozciągał się od południa miasta Axiopolis (dzisiejsze Cernavodă) po wybrzeże Morza Czarnego. Wał (agger) miał 1, 5 metra wysokości, kiedy mur na szczycie miał wysokość 2 metrów. Wał posiadał fosę w północnej części i 26 fortyfikacji. Odległość pomiędzy nimi wynosiła od 1 do 4 kilometrów.

Mapa przedstawiająca rzymskie umocnienia w dzisiejszej Rumunii i na obszarach pobliskich

Na terenie Mołdawii znajdują się pozostałości wałów ziemnych i palisad. Zachowały się dwa duże fragmenty limes na tych ziemiach: Górny mur Trajana i Dolny mur Trajana. Dolny mur datowany jest na III wiek n.e. i zbudowany został przez Antharyka, króla Terwingów. Wał rozpościera się między brzegami rzek Gerasius (obecny Prut) i Dunaju po krainę Taifali (obecna Oltenia). Prawdopodobnym jest to, że wał ten zastąpił stary limes – Limes Transalutanus. Górny mur z kolei powstać miał w IV wieku n.e. na zlecenie Gotów, w celu ochrony granic przed Hunami. Jego długość wynosi 120 kilometrów od rzeki Dniestr do rzeki Prut.

Na Ukrainie mur Trajana zlokalizowany jest na Podolu i rozciąga się od obecnego Kamieńca Podolskiego, przez Novaya Ushitsa, po miasto Chmielnicki.

Zrekonstruowane limes niedaleko Saalburga w Niemczech.
Na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa - Na tych samych warunkach 3.0.

Limes Germanicus

Limes Germanicus był to pas umocnień granicznych, który chronił i zabezpieczał rzymskie prowincje Germania Inferior, Germania Superior i Raetia oraz oddzielał Imperium Rzymskie od germańskich plemion w latach 83-260 n.e. W swoim szczycie świetności limes rozciągało się od ujścia Renu do Morza Północnego aż po Ratyzbonę nad Dunajem. Te dwie wielkie rzeki stanowiły naturalne przeszkody przed masowymi najazdami na rzymskie terytorium. Wyjątkiem była luka, rozciągająca się od Mogontiacum (obecne Mainz) nad Renem do Castra Regina (obecna Ratyzbona) nad Dunajem.

Limes składało się z trzech odcinków:

  • Dolnego Limes Germanicus, który rozciągał się od obecnego Katwijk (Holandia) i Morza Północnego wzdłuż Dolnego Renu;
  • Górnego Limes Germanicus, który rozciągał się od Renu w obecnym Rheinbrohl, przez góry Taunus po rzekę Men, wzdłuż jej biegu do obecnego Miltenbergu, i od Osterbrucken w linii prostej na południe (około 70 km);
  • Limes Raetiae rozciągał się na wschód od Lorch nad Dunajem.

Całkowita długość limes wynosiła 568 kilometrów. Granica posiadała co najmniej 60 fortów oraz 900 wież obserwacyjnych. Potencjalnie najsłabszą, ale najlepiej strzeżoną sekcją granicy był odcinek między obecnym Mainz i Ratyzboną. Ten 300 km korytarz terenu między dwoma wielkim rzekami umożliwiał przemieszczanie dużych grup ludzi bez potrzeby transportu morskiego. Na tym terenie znajdowało się duże skupisko fortów oraz wież obserwacyjnych, które usytuowane były w wielu liniach, wzdłuż dróg, rzek, brodów i szczytów.

Pierwszym cesarzem, który rozpoczął budowę umocnień wzdłuż granic, był Oktawian August. Decyzja o potrzebie umocnienia granic imperium podjęta została po sromotnej klęsce legionów rzymskich w Lesie Teutoburskim w 9 roku n.e. Pierwotnie było wiele murów, które z czasem zostały połączone w Górne Limes Germanicus, wzdłuż Renu oraz Limes Raetiae, wzdłuż Dunaju. Później te dwa mury zostały połączone jedną szczelną granicę.

Standardowy fort rzymski – Praetorium Agrippinae.

Od śmierci Augusta (14 rok n.e.) po 70 rok n.e. Rzym akceptował granicę wodną w Germanii, w postaci Renu i górnego Dunaju. Oprócz tych rzek Rzymianie panowali nad żyzną równiną (obecny Frankfurt), która znajdowała się naprzeciwko Moguntiacum (obecne Mainz), nad najbardziej południowymi zboczami Czarnego Lasu oraz kilkoma mostami. Północny odcinek Renu, który był bardzo głęboki i szeroki, aż do upadku imperium pozostawał granicą rzymską. Z kolei górny Ren i górny Dunaj były odcinkami łatwymi do przekroczenia. Granica, którą Rzymianie ukształtowali w tej sekcji była niezwykle długa i niewygodna. Granica ta przyjęłą formę klina wbijającego się w tereny barbarzyńców (od obecnej Badenii po Württemberg).

Inwazja Germanów w późnym III wieku n.e. zmusiła Rzymian do opuszczenia Górnego Limes Raetian i przesunięcia linii obrony na rzeki Ren, Iller i Dunaj. Wsparcia udzielano w pewnym stopniu za pomocą szybkich łodzi rzecznych navis lusoria, które to były standardowymi łodziami mogącymi szybko osiągnąć placówki i miejsca kryzysowe. Wieże obserwacyjne pozostawały w kontakcie wzrokowym, a castra usytuowane były w ważnych przejściach (np. Castrum Rauracense niedaleko Bazylei) lub na tyle frontu (np. Vindonissa w Szwajcarii).

Castra w Masadzie, część limes arabicus.

Limes Arabicus

Limes Arabicus była to rzymska granica na pustyni, w prowincji Arabia Petraea. W swoim największym zasięgu liczyła 1500 kilometrów, od północnej Syrii, po południową Palestynę i północną Arabię. Granica ta była częścią dłuższego systemu rzymskich granic w regionie. Limes posiadało kilka fortów oraz wież obserwacyjnych. Celem tej granicy była ochrona rzymskiej prowincji Arabia Petraea, przed atakami barbarzyńskich plemion ze strony arabskiej pustyni.

Obok limes Trajan zlecił budowę głównej drogi, Via Nova Traiana, która ciągnęła się od Bostra do Aila (obecne Akaba) nad Morzem Czerwonym i liczyła około 430 kilometrów. W latach 111-114 n.e. jej głównym zadaniem było zapewnianie efektywnego transportu żołnierzy i administracji rzymskiej. Budowa drogi zakończyła się za panowania cesarza Hadriana.

W czasie panowania dynastii Sewerów (lata 193-235 n.e.) Rzymianie wzmocnili swoją granicę w tym regionie. Zbudowano kilka fortów w północno-zachodnim krańcu doliny Wadi Sirhan oraz naprawiono i rozbudowano szereg dróg.
Około 300 roku n.e., cesarz Dioklecjan podzielił prowincję Arabii poprzez włączenie południowej części prowincji do prowincji Palestyna. Później w IV wieku n.e., południowa część regionu została odłączona i stała się samodzielną jednostką administracyjną (Palaestina Tertia). Każda prowincja zarządzana była przez zarządcę cywilnego (praeses) i wojskowego (dux).

Cesarz Dioklecjan rozpoczął szereg działań, mających na celu wzmocnienie rzymskiego panowania w tym regionie. Zbudowano kilka fortów (castella), wież obserwacyjnych i twierdze na wzgórzach pustyń na wschód od Via Nova. Limes zostało wydłużone z południa od Damaszku, aż po Wadi al-Hasa. Region od Wadi Mujib do Wadi al-Hasa posiadał cztery castella i jeden obóz rzymski.

Strefa graniczna na południe od Wadi al-Hasa nazywała się limes Palaestina i wydłużona została do Aila. W tym rejonie było dziesięć castella i jeden obóz rzymski. Rzymskie obozy znajdowały się co 100 km, w celu stworzenia linii bezpieczeństwa.

Limes Alutanus – czerwona linia na lewo.

Limes Alutanus

Limes Alutanus była to linia fortyfikacji, składająca się z vallum, zbudowanego z północy na południe, po wschodniej stronie rzeki Aluta oraz z siedmiu castra (jak to przedstawia Tabula Peutingeriana, mapa pokazująca wojenne połączenia drogowe Imperium Rzymskiego). Limes Alutanus była to wschodnia granica rzymskiej prowincji, Dacja.

Budowę fortyfikacji zlecił cesarz Hadrian, aby zapobiec ewentualnym najazdom ze wschodu. Wspomniane siedem obozów to: Pons Vetus (Câineni, Vâlcea); Praetorium (Racoviţa, Vâlcea); Arutela (punkt „Poiana Bivolari”, niedaleko obecnego miasta Călimăneşti); Castra Traiana (Sânbotin, Vâlcea); Buridava (Stolniceni, Vâlcea); Pons Aluti (Ioneştii Govorei); Rusidava (Drăgăşani).

Limes Transalutanus

Limes Transalutanus jest to system ufortyfikowanych granic rzymskiego imperium, który zbudowany został na zachodnim brzegu lasów obecnego okręgu Teleorman w rzymskiej prowincji Dacja (Rumunia). Granica składała się z drogi, znajdującej się tuż przed granicą, twierdzy, trzy metrowego vallum (10-12 metrów szerokości), szeregów drewnianych palisad, kamiennych murów obronnych oraz rowu. Limes posiadało długość 235 kilometrów, podobnie jak pobliska rzeka Aluta. Znajdowała się ona 5-30 kilometrów na zachód on umocnień.

Budowa konstrukcji rozpoczęta została w 107 roku n.e. i przebiegała pod dowództwem Marcjusza Turbo. Kolejny etap prac nadzorował Juliusz Sewerus (lata 120-126 n.e.). Ostatni etap budowy dopilnowywał Septymiusz Sewer (lata 193-211 n.e.).

W okresie 244-247 n.e., podczas panowania cesarza Filipa I Araba, Rzymianie opuścili granicę na jakiś czas (ze względu na ciągłe ataki Getów i Karpów). Potem powrócili, ale nie na długo.

Limes Moesiae

Limes Moesiae był to rzymski system umocnień granicznych, który składał się z trzech linii obronnych, między wybrzeżem Morza Czarnego a Dunajem. Ponadto na Wołoszczyźnie były dwie linie umocnień: „mur Konstantyna” oraz „limes Transalutanus”.

Limes powstało w delcie Dunaju prawdopodobnie w czasie panowania Trajana. Między II a III wiekiem n.e. granica została rozbudowana i porzucona. Limes składało się z trzech odcinków: pierwszy znajdował się na południu między obecną Konstancą a Dunajem (nazywany „murem Trajana”); drugi na północ od delty Dunaju (nazywany „Dolnym murem Trajana” w Mołdawii lub „murem Athnarica”); oraz trzeci w środkowej Mołdawii od rzeki Prut po Dniestr (nazywany „murem Greutungów”).

Wszystkie wspomniane odcinki składały się z wysokich na trzy metry i szerokich na dwa metry wałów ziemnych. Były one bardzo podobne do wałów występujących w Brytanii i Walii. Niedaleko od limes Moesiae znajdują się dwa inne limes, które odpowiadały za obronę Mezji i Dacji: mur Konstantyna (nazywany także Brazda lui Novac de Nord), który powstał na Wołoszczyźnie w 330 roku n.e. i miał długość 300 kilometrów oraz limes Transalutanus, który powstał prawdopodobnie za Hadriana i miał chronić rzymską Dację od południowych Karpat po Dunaj.

Rzymska okupacja równiny pomiędzy przedgórzem karpackim a Dunajem rozpoczęła się prawdopodobnie pod koniec pierwszej wojny dackiej Trajana (lata 101/102 n.e.). Większość jednak fortów powstałych terenach, pochodzi z końca wojen dackich (106 rok n.e.). Opuszczenie Mołdawii przez Rzymian i budowa fortyfikacji limes Transalutanus jest przypisywana (nie do końca słusznie) cesarzowi Hadrianowi. Są także głosy mówiące, że Rzymianie opuścili Dację za rządów Galiena (lata 260-268 n.e.) lub około 275 roku n.e., kiedy to Aurelian utworzył nową prowincję w Dacji, na południe od Dunaju.

Nie do końca jasny jest zasięg panowania Rzymian w regionie w późnym okresie istnienia państwa rzymskiego. Jeden z rzymskich fortów (Pietroasa de Jos), znajdujący się daleko za limes, blisko dzisiejszej Mołdawii, świadczy o tym że Rzymianie byli tam obecni jeszcze w IV wieku n.e.

Źródła wykorzystane
  • Isaac Benjamin, The Limits of Empire: the Roman Army in the East
  • Historia Powszechna t. 5. Epoka Augusta i Cesarstwo Rzymskie, kons. prof. dr hab. E. Papuci-Władyka, prof. dr hab. J. Ostrowski
  • Limes, "Livius.org"

IMPERIUM ROMANUM potrzebuje Twojego wsparcia!

Jeżeli podobają Ci się treści, jakie gromadzę na portalu oraz, którymi dzielę się na kanałach społecznościowych, wdzięczny będę za jakiekolwiek wsparcie. Nawet najmniejsze kwoty pozwolą mi opłacić dalsze poprawki, ulepszenia na stronie oraz serwer.

Wesprzyj IMPERIUM ROMANUM!

Wesprzyj IMPERIUM ROMANUM

Dowiedz się więcej!

Wylosuj ciekawostkę i dowiedz się czegoś nowego o antycznym świecie Rzymian. Wchodząc w poniższy link zostaniesz przekierowany do losowego wpisu.

Losowa ciekawostka

Losowa ciekawostka

Odkrywaj tajemnice antycznego Rzymu!

Jeżeli chcesz być na bieżąco z najnowszymi wpisami na portalu oraz odkryciami ze świata antycznego Rzymu, zapisz się do newslettera, który jest wysyłany w każdą sobotę.

Zapisz się do newslettera!

Zapisz się do newslettera

Księgarnia rzymska

Zapraszam do kupowania ciekawych książek poświęconych historii antycznego Rzymu i starożytności. Czytelnikom przysługuje rabat na wszelkie zakupy (hasło do rabatu: imperiumromanum).

Zajrzyj do księgarni

Księgarnia rzymska

Raport o błędzie

Poniższy tekst zostanie wysłany do naszych redaktorów