Rozdziały
Nauka historii Imperium Rzymskiego w szkole sprawia czasem wrażenie, iż centrum rozgrywania się najważniejszych wydarzeń znajdowało się w Italii, regionach zachodniej Europy, ewentualnie Grecji i potem Konstantynopolu. Jednak w toku dziejów Imperium, szczególnie w czasach późnego Cesarstwa, od III w. n.e., dużą rolę odgrywały inne miasta, a wydarzenia mające tam miejsce oddziaływały na całość państwa. Jednym z takich, ważnych miast, a rzadko wspominanych na lekcjach historii, jest Sirmium.
Miasto leżało na Bałkanach, na terenie dzisiejszej Serbii, w prowincji autonomicznej Wojwodina, nad rzeką Sawą, najdłuższym prawym dopływem Dunaju. Obecnie na terenie starożytnego miasta, leży około 40-tysięczne miasto Sremska Mitrovica. Kilkadziesiąt kilometrów na północ przepływa Dunaj, a około 70 km na wschód znajduje się Belgrad. Z Sirmium lub jego okolic pochodziło prawdopodobnie dziesięciu rzymskich cesarzy. Korzystne położenie nad granicą Imperium na Dunaju spowodowało, iż miasto stało się ważnym obozem wojskowym oraz główną kwaterą operacji wojskowych przeprowadzanych za Dunajem. Duża liczba stacjonujących legionów sprawiła też że miasto było często miejscem uzurpacji – powoływania przez wojsko na tron nowych cesarzy. Było również główną rezydencją cesarzy, którzy swoje panowanie odznaczali dużą liczbą prowadzonych kampanii wojennych. W wyniku reformy administracyjnej Dioklecjana u schyłku III w. n.e. miasto stało się jedną z czterech stolic Imperium Rzymskiego.
Dzieje miasta do III w.
W czasach przedrzymskich Sirmium było osadą celtycką, a potem ilyryjską. Podczas powstań antyrzymskich w Panonii (łac. Bellum Pannonicum), ok. 14 r. p.n.e., miasto zostało opanowane przez gubernatora Ilyricum Marka Winicjusza. Po przyłączeniu do Imperium nastąpił szybki rozwój miasta, stało się ono ważnym węzłem komunikacyjnym oraz ośrodkiem gospodarczym. Płynąc rzeką Sawą, nad którą leżało miasto, bardzo łatwo można było przemieścić się z Italii do Singidunum (obecny Belgrad) i innych wschodnich prowincji. Za panowania dynastii Flawiuszów miasto uzyskało status kolonii obywateli Rzymu i nazwę Colonia Flavia Sirmium.
Po podziale prowincji Panonii na dwie części przez cesarza Trajana, w 103 r. n.e., Sirmium stało się prawdopodobnie stolicą części wschodniej – Panonii Dolnej (łac. Pannonia Inferior). Podczas Wojen Markomańskich (166-180 n.e.) Sirmium było główną kwaterą Marka Aureliusza. To prawdopodobnie tutaj cesarz napisał swoje filozoficzne dzieło pt. Rozmyślania. W Sirmium zbudowano takie rzymskie obiekty jak: pałac cesarski, arena do wyścigów konnych, mennica, amfiteatr, teatr, łaźnie publiczne, świątynie, pałace, luksusowe wille i warsztaty rzemieślnicze.
Od III w. n.e. – wzrost znaczenia Sirmium
Od 235 r. n.e., który jest również uważany za początek kryzysu Cesarstwa, w Sirmium działy się wydarzenia ważące na losach całego Imperium. To w tym czasie, od 235 r. n.e. do 284 r. n.e. panowali tzw. cesarze-żołnierze, często obwoływani augustami właśnie w Sirmium. Część z nich pochodziła również z jego okolic, zaciągając się w młodym wieku do wojska, pnąc się coraz wyżej w hierarchii, w końcu stając się cesarzami. Już od jesieni 235 r. n.e. Sirmium było główną kwaterą walczącego z Sarmatami i Dakami Maksymina Traka. W 249 r. n.e. legiony naddunajskie wybrały na cesarza Decjusza Trajana, pochodzącego z okolic Sirmium, który na swoich współrządców mianował synów: Herenniusza i Hostyliana. Decjusz i Herenniusz zginęli już w czerwcu 251 r. n.e. pod Abrittus w walce z Gotami. Drugi syn Decjusza zmarł kilka miesięcy później, w wyniku epidemii. Związany z Sirmium przez całe swoje życie był cesarz Klaudiusz II Gocki. Pochodził on na pewno z Ilyricum, być może również z okolic miasta nad Sawą, wywodząc się z dość niskich wartstw społecznych. Klaudiusz II pokonał Gotów w wielkiej bitwie pod Naissus, w 269 r. n.e., czemu zawdzięcza przydomek „Gocki”. Zwycięski cesarz zmarł jednak niedługo później, na początku 270 r. n.e. – w Sirmium, a parę miesięcy później samobójstwo popełnił jego brat i współwładca Kwintyllus.
Po Klaudiuszu II w obozie legionowym w Sirmium cesarzem obwołano Aureliana – jednego z najwybitniejszych cesarzy III w. n.e. Tak, jak poprzednik pochodził on prawdopodobnie z okolic Sirmium. Jego panowanie (270 – 275 n.e.) było pasmem sukcesów, dzięki któremu Cesarstwo powoli zaczęło wychodzić z kryzysu. Kolejnym cesarzem związanym z Sirmium był Probus (panował w latach 276 – 282 n.e.), obwołany cesarzem w prowincjach wschodnich, urodził się jednak w samym Sirmium. Z rodzinnym miastem związane były okoliczności jego śmierci. Probus, próbując przywrócić karność w wojsku zmuszał legionistów do wykonywania ciężkich prac fizycznych, co spowodowało spadek jego popularności. Żołnierze zmuszeni w Sirmium do kopania kanałów, zbuntowali się, a ofiarą padł sam cesarz. Według niektórych hipotez sprawcą buntu mógł być również kolejny cesarz – Karus.
W 293 r. n.e. cesarz Dioklecjan stworzył nowy system rządów – tetrarchię, dobierając sobie drugiego współrządcę – z tytułem augusta, i dwóch niższych – cezarów. Sirmium zostało jedną z czterech stolic Imperium Rzymskiego i siedzibą Galeriusza – cezara, rządzącego prowincjami bałkańskimi i broniącego ich przed barbarzyńcami zza Dunaju.
W 296 r. n.e. w wyniku nowego podziału administracyjnego ustanowionego przez Dioklecjana Sirmium zostało stolicą nowej prowincji – Pannonia Secunda, a także wyższej jednostki organizacyjnej – Diecezji Panonii.
Z okolic Sirmium, prawdopodobnie z niskich warstw społecznych pochodził august i współwładca Imperium wraz z Dioklecjanem – Maksymian Herkuliusz.
Dalsze dzieje miasta
W latach 318 – 379 n.e. Sirmium było stolicą prefektury Ilirii, jednostki podziału administracyjnego powyżej diecezji i prowincji. Na początku IV w. n.e. miasto nad Sawą było przez pewien czas było rezydencją Konstantyna Wielkiego. Prawdopodobnie przesunięty w III w. n.e. środek ciężkości ważnych wydarzeń w Imperium Rzymskim do Sirmium, a także do Nikomedii w Bitynii, podsunął Konstantynowi myśl o budowie nowej stolicy w Konstantynopolu. Jednak samo Sirmium nie nadawało się na nową stolicę ze względu na bliskość granicy zewnętrznej.
W mieście i obozie wojskowym nad Sawą urodził się i był z nim związany cesarz Konstancjusz II. W czasie jego panowania, w 350 r. n.e. Sirmium było jednak ośrodkiem uzurpacji Wetroniana, który jednak dość szybko poddał się Konstancjuszowi. W 351 r. n.e. Konstancjusz II właśnie w Sirmium powołał na współwładcę i cezara swojego stryjecznego brata Gallusa i było ono jego kwaterą główną podczas jego zwycięskiej wojny domowej z Magnencjuszem, a także jego walk z plemionami sarmackimi zza Dunaju. Mimo związków Sirmium z Konstancjuszem II podczas wojny domowej z Julianem Apostatą, miasto i garnizon wojskowy dość łatwo w 361 r. n.e. przeszły na stronę tego drugiego, tylko po to aby za chwilę zmienić front i znów uznać Konstancjusza. Powtórna zmiana frontu nie dała jednak nic, ponieważ dotychczasowy cesarz zmarł, a jedynym władcą Imperium został Julian Apostata.
W 364 r. n.e. dwaj cesarze współwładcy Walentynian I i Walens w Sirmium dokonali podziału odpowiedzialności za obszary Imperium – Walens wschód, Walentynian – zachód. Była to zapowiedź wydarzeń z przyszłości, kiedy w 30 lat później dokona się ostateczny podział Imperium na zachodnie i wschodnie. Po śmierci Walentyniana I do 378 r. n.e. Sirmium było rezydencją małoletniego Walentyniana II, zaś jego starszy syn cesarz Gracjan urodził się w mieście nad Sawą. W 379 r. n.e. w Sirmium ogłoszono cesarzem Teodozjusza Wielkiego. Został on wybrany przez Gracjana na współwładcę wobec śmierci Walensa pod Adrianopolem i małoletniości Walentyniana II.
Chrześcijaństwo
Sirmium było ważnym ośrodkiem chrześcijaństwa na Bałkanach. Siedzibę miało tu biskupstwo, pierwszym znanym z imienia biskupem był Ireneusz, zamordowany w trakcie prześladowań dioklecjańskich. Miasto w IV w. n.e. stało się dużym ośrodkiem arianizmu. Odbyło się tutaj pięć synodów w latach 347, 351, 357, 358 375 lub 378 n.e. Trzeci z nich zawierał tymczasowy kompromis z wyznaniem nicejskim, ale pozostałe uznawały wyższość doktryny ariańskiej.
Zakończenie
W końcu IV w. n.e. miasto zostało opanowane przez Gotów, lecz wróciło dość szybko do Cesarstwa Wschodniorzymskiego. W 441 r. n.e. zostało zdobyte przez Hunów, później było w posiadaniu Gepidów (było nawet stolicą ich państwa), Ostrogotów Teodoryka Wielkiego, Longobardów i Awarów. W 567 r. n.e. zostało ponownie opanowane przez Imperium Bizantyjskie. Miasto miało z pewnością dla spadkobierców Rzymian znaczenie nie tylko strategiczne, ale i historyczne.
W 582 r. n.e. miasto ponownie zostało zdobyte przez Awarów i tym razem zniszczone. Prawdopodobnie zburzenie antycznego miasta, dawnej rezydencji wielu cesarzy i symbolu przypominającego rzymskie władztwo w Panonii miało uniemożliwić ich powrót do Cesarstwa Wschodniorzymskiego. Zdobycie Sirmium miało decydujący wpływ na dalszą historię Bałkanów, Bizantyjczycy nie wrócili już nad zachodnie dorzecze Dunaju, a na Bałkany wdarli się Awarowie i Słowianie.
