Rzadkość zapisów dotyczących cen poszczególnych towarów czy usług powoduje, że jest nam dość trudno określić ile i za co trzeba było płacić w rozległych czasach i obszarach Imperium Rzymskiego. Nieco lepiej udokumentowane zostały płace dotyczące zagadnień militarnych.
Należy tutaj również podkreślić, że zarówno inflacja, jak i recesja działały w sposób podobny do świata współczesnego – niejednokrotnie spowodowana przyczynami politycznymi (nowy władca, niestabilność państwa, złe zbiory czy choćby wprowadzenie nowych pieniędzy); wszystko to mogło wpłynąć na ceny poszczególnych towarów i usług. Dodatkowo na ceny danego artykułu wpływała lokalizacja – w rejonach wytwórczych ceny były niższe (nawet wielokrotnie), niżeli w rejonach zurbanizowanych, takich jak np. Rzym czy inne duże miasta. Duży wpływ na rosnące ceny miało także stopniowe odejście od wojen ekspansjonistycznych, które Rzymowi pod koniec Republiki przynosiły dużą ilość pieniędzy, łupów i masę niewolników.
Pieniądze rzymskie
W czasach Republiki była to srebrna moneta, równa 1/4 denara (2,5 asa); natomiast w okresie cesarstwa wprowadzona przez cesarza Oktawiana moneta brązowa (lub miedziana) równa była już 4 asom.
Aby zrozumieć ceny panujące w antycznym Rzymie należy zrozumieć, jakie występowały podstawowe nominały i monety. Poniżej przedstawiam przelicznik monetarny obowiązujący w cesarstwie przez cały I i II wiek n.e., który pozwoli lepiej zrozumieć podane później kwoty.
- 1 aureus = 25 denarów
- 1 denar = 4 sesterce
- 1 sesterc = 2 dupondiusy
- 1 dupondius = 2 asy
- 1 as = 2 semisy
- 1 semis = 2 kwadranse
Ceny w źródłach
Z przekazów Marcjalisa1 wiemy, że 2 asy to była bardzo niska cena; Seneka Młodszy2 z kolei twierdził, że kwota ta pozwalała zapewnić „ucztę” dla biednej osoby lub niewolnika. Zaznaczyć trzeba więc, że źródła mogą się wykluczać.
Posiadamy także liczne informacje o cenach z wybranych źródeł antycznych. Na przykład rzadka pierwsza księga Epigramów Marcjalisa kosztowała 20 sesterców3, a kopia jego XIII księgi już tylko 4 sestercje. Jak widać więc, książki w czasach rzymskich raczej nie kosztowały dużo. Z drugiej strony Pliniusz wspomina w swoich listach, że Juwenalis – rzymski poeta satyryczny z przełomu I i II wieku n.e. – żył w komfortowym warunkach. Jego majątek wynosił około 400 000 sesterców; posiadał ponadto kilku niewolników i posrebrzaną tacę.
Pliniusz Starszy podaje, że Cyceron miał kupić rzadki stół za milion sesterców; podobnie, w czasach Augusta, Gallus Azyniusz posiadał stół za milion sto tysięcy sesterców4. Para gołębi, według Warrona (I wiek p.n.e.), kosztowała tysiąc sesterców, kiedy w czasach Nerona już kosztować mogła 4 tysiące sesterców.
Wstęp (balneaticum) do łaźni publicznych był czasami bezpłatny, a czasami wymagał jedynie małej kwoty – 1 kwadransa (quadrans), czyli 1/4 asa5. Płatność przekazywano zarządcy term (balneator). Dzieci poniżej pewnego wieku mogły korzystać zawsze z łaźni bezpłatnie.
W 62 roku p.n.e. Cyceron miał kupić od Marka Licyniusza Krassusa dom, ulokowany w prestiżowym miejscu – na Palatynie – aż za 3,5 mln sesterców. W tym celu słynny mówca zmuszony był wziąć dużą pożyczkę; co było normalne w świecie antycznym. Za sprawą Pliniusza Młodszego wiemy, że dochód z wynajmu małej posiadłości wiejskiej, na przełomie I i II wieku n.e., wynosił 100 000 sesterców rocznie6.
W książce Sitty von Reden, Money in Classical Antiquity znajdziemy bardzo interesujące zestawienie cen zboża na przestrzeni III p.n.e. a I wiek n.e.
|
Data |
Cena za modius (8,73 litra) |
|
250 p.n.e. |
1 as |
|
210 p.n.e. |
25 asów |
|
203 p.n.e. |
4 asy |
|
201 p.n.e. |
4 asy |
|
200 p.n.e. |
2 asy |
|
196 p.n.e. |
2 asy |
|
123 p.n.e. |
1,6 sesterca |
|
ok. 100 p.n.e. |
8 sesterców |
|
64 n.e. |
3 sesterce |
Pierwotnie podstawową monetą wykorzystywaną przez Rzymian przy transakcjach był as. Z czasem ustąpił on sestercowi, który powstał w czasie II wojny punickiej. Jak widać powyżej na przestrzeni lat miały miejsce zmiany cen zboża. Widoczny jest wyraźny wzrost ceny w czasie rywalizacji z Hannibalem, który wynikał ze zniszczeń w Italii oraz potrzeby importu zboża z Egiptu. Widać także obniżenie się ceny zboża po zakończeniu drugiej wojny punickiej, co z kolei wynikało z olbrzymich kontrybucji jakie Rzym nałożył na Kartaginę i poprawy ekonomicznej państwa rzymskiego.
W II-I wieku p.n.e. amfora taniego wina kosztować miała 20 sesterców (5 denarów). Według Polibiusza na Sycylii, żyznej i bogatej wyspie, 1 medimnos (ok. 6 x modius) jęczmienia kosztował 1 drachmę; podobnie zając/koza; jagnię 3-4 obole; tłusta świnia 5 drachm (odpowiednik to rzymski wiktoriat), owca 2 drachmy, wół do zaprzęgu 10 drachm.
Dużą wiedzę na temat wydatków zwykłych obywateli czerpiemy oczywiście z Pompejów. Tam właśnie w jednym z domów, przetrwało rzymskie „graffiti”; mieszkaniec wylicza na ścianie swoje wydatki przez kolejne pięć dni (ceny w asach):
- 6 dzień: ser 1, chleb 8, oliwa 3, wino 3;
- 7 dzień: chleb 8, oliwa 5, cebula 5, miska 1, chleb dla niewolnika (?) 2, wino 2;
- 8 dzień: chleb 8, chleb dla niewolnika (?) 4, łuszczony owies 3;
- 9 dzień: dobre wino 1 denar, chleb 8, wino 2, ser 2;
- 10 dzień: (?) 1 denar, chleb 2, dla kobiety 8, pszenica 1 denar, ogórek 1, daktyl 1, kadzidło 1, ser 2, kiełbasa 1, miękki ser 4, oliwa 7.
Badacze uważają, że ten domowy kosztorys dowodził, że osoby z niskiej warstwy społecznej mogły przeżyć za naprawdę małe pieniądze, jak Seneka wspominał. Koszt utrzymania jednej rodziny (tutaj prawdopodobnie 3 osoby + 1 niewolnik) wynosił około 8 asów.
Ciekawe informacje pozostawił nam także nagrobek niejakiego Lucjusza Kalidiusza Eroticusa i jego żony Fanni Voluptatis. Obiekt znaleziono w Isernii, w południowej Italii, a datowany jest na I-II wiek n.e. Inskrypcja nagrobna głosi:
Lucjusz Kalidiusz Eroticus zrobił to dla siebie i dla Fanni Voluptatis za życia.
– Karczmarz! Podliczmy rachunek!
– Miałeś sextarius wina, chleb: jeden as. Smak/przyprawa, dwa asy.
– Dobra.
– Dziewczyna, osiem asów.
– To też w porządku.
– Siano dla muła, dwie asy.
– Ten cholerny muł mnie zrujnuje.
Jak zauważają badacze, nie wykluczone że nagrobek pełnił także formę reklamy karczmy i, jak widać, miał charakter żartobliwego dialogu. Interesujące są same przydomki mężczyzny i kobiety. Uznana historyczka Mary Beard tłumaczy przydomki Eroticus i Voluptatis, jako: „Mr Hot Sex” (Pan Gorący Seks) i „Madame Gorgeous” (Pani Wspaniała).
Edykt Dioklecjana z 301 roku n.e.
W I i II stuleciu n.e. ceny były relatywnie stabilne, jednak w III wieku n.e., w wyniku głębokiego kryzysu gospodarczego, doszło do wielkiej inflacji (głównie przez obniżanie jakości monet). Aby zapobiec temu zjawisku, w roku 301 n.e. cesarz Dioklecjan wydał specjalny edykt.
Edykt Dioklecjana o cenach maksymalnych z roku 301 n.e., znany jako Edictum Diocletiani et Collegarum de Pretiis Rerum Venalium, miał na celu walkę z postępującą inflacją w Imperium Rzymskim, poprzez wyznaczenie cen maksymalnych na ponad 1400 produktów, niewolników czy usługi. Edykt zachował się do naszych czasów częściowo za sprawą fragmentów inskrypcji (w grece i łacinie) na płytach kamiennych odnalezionych głównie na terenach wschodnich Imperium, w 42 miejscach.
Zestawienie cen maksymalnych na produkty i usługi
W edykcie znajdziemy kolejne rozdziały, w których pogrupowano produkty lub usługi. Co interesujące, uwzględniono także towary lokalne. Poniżej przykładowe ceny lub zarobki z danych grup.
Warto nadmienić, że denar w tym czasie stał się monetą obliczeniową:
- aureus – 1600 denarów
- argenteus = 100 denarów
- follis = 20 denarów
- 1/4 follisa = 4 denary
- Rośliny strączkowe i zboża
- Pszenica – 100 denarów za około 17 litrów
- Jęczmień – 60 denarów za około 17 litrów
- Kasza jaglana, łuskana – 100 denarów za około 17 litrów
- Orkisz – 100 denarów za około 17 litrów
- Sezam – 200 denarów za około 17 litrów
- Kminek, oczyszczony – 200 denarów za około 17 litrów
- Wino, piwo
- Zwykłe wino – 8 denarów za 0,5 litra
- Wino sabińskie – 30 denarów za 0,5 litra
- Piwo pszeniczne – 4 denary za 0,5 litra
- Oliwa, sole, ocet, miody
- Oliwa z oliwek, z pierwszego tłoczenia, pierwsza jakość – 40 denarów za 0,5 litra
- Ocet – 6 denarów za 0,5 litra
- Garum, pierwsza jakość – 16 denarów za 0,5 litra
- Sól – 100 denarów za około 17 litrów
- Miód, dobra jakość – 40 denarów za 0,5 litra
- Mięso
- Wieprzowina – 12 denarów za około 300 g
- Wołowina – 8 denarów za około 300 g
- Kiełbasa wołowa – 10 denarów za około 300 g
- Gęś tuczona – 200 denarów
- Para kurcząt – 60 denarów
- Drozdy – 60 denarów za 10 sztuk
- Paw – 300 denarów
- Para kaczek – 40 denarów
- Królik – 40 denarów
- Mięso dzika – 16 denarów za około 300 g
- Ryby, owoce morza, ser
- Ryba morska, nie kościste – 24 denary za około 300 g
- Ryba rzeczna, drugiej jakości – 8 denarów za około 300 g
- Solona ryba – 6 denarów za około 300 g
- Ostrygi – 100 denarów za 100 sztuk
- Suszony ser – 12 denarów za około 300 g
- Sardynki – 16 denarów za około 300 g
- Warzywa, owoce, jaja, mleko
- Sałata, dobrej jakości – 4 denary za 5 sztuk
- Kapusta, drugiej jakości – 4 denary za 10 sztuk
- Buraki, większe – 4 denary za 5 sztuk
- Czosnek – 60 denarów za około 17 litrów
- Rzepa, mniejsza – 4 denary za 20 sztuk
- Rzodkiewka, większa – 4 denary za 10 sztuk
- Po, większy – 4 denary za 10 sztuk
- Jajka – 4 denary za 4 sztuki
- Szparag, dziko rosnący – 4 denary za 50 sztuk
- Melon, duży – 4 denary za 2 sztuki
- Arbuz – 4 denary za 4 sztuki
- Jabłka, małe – 4 denary za 40 sztuk
- Figi – 4 denary za około 300 g
- Mleko owcy – 8 denarów za 0,5 litra
- Wynagrodzenie rzemieślników
- Pracownik fizyczny, z utrzymaniem – 25 denarów za dzień
- Kamieniarz, z utrzymaniem – 50 denarów za dzień
- Malarz ścienny, z utrzymaniem – 75 denarów za dzień
- Wykonawca figurek z terakoty, z utrzymaniem – 75 denarów za dzień
- Piekarz, z utrzymaniem – 50 denarów za dzień
- Pasterz, z utrzymaniem – 25 denarów za dzień
- Fryzjer – 2 denary za klienta
- Poganiacz muła, z utrzymaniem – 25 denarów za dzień
- Weterynarz, do strzyżenia i przygotowania kopyt – 6 denarów za zwierzę
- Płatnerz, za naostrzenie używanego miecza – 25 denarów za miecz
- Notariusz, za napisanie petycji lub sporządzenie dokumentu – 10 denarów za 100 linijek
- Krawiec, za docięcie i wykończenie płaszcza (typu caracalla) – 25 denarów za sztukę
- Instruktor gimnastyki – 50 denarów za miesiąc opieki nad podopiecznym
- Nauczyciel arytmetyki – 75 denarów za miesiąc opieki nad podopiecznym
- Szatniarz w prywatnej łaźni – 2 denary za każdego kuracjusza
- Skóry
- Skóra babilońska, pierwszej jakości – 500 denarów
- Skóra kozia, największa, nieopalona – 40 denarów
- Czapka ze skóry owczej, kompletna – 200 denarów
- Skóra owcza, największa, opalona – 30 denarów
- Skóra hieny, opalona – 60 denarów
- Skóra jelenia, opalona, pierwsza jakość – 100 denarów
- Skóra wilka, opalona – 40 denarów
- Skóra foki, opalona – 1500 denarów
- Skóra lwa, opalona – 1000 denarów
- Buty, sandały
- Buty dla żołnierzy, bez podbicia – 100 denarów
- Buty dla senatorów – 100 denarów
- Buty dla poganiacza mułów – 60 denarów
- Sandały do pracy na roli – 80 denarów
- Sandały galijskie dla kurierów – 60 denarów
- Sandały babilońskie – 120 denarów
- Męskie klapki, pierwszej jakości – 60 denarów
- Kobiece klapki, pierwszej jakości – 50 denarów
- Wyroby skórzane
- Torba podróżna, pierwszej jakości – 1500 denarów
- Siodło wojskowe – 500 denarów
- Worek, pierwszej jakości – 120 denarów
- Wyroby z wielbłąda i kozy
- Włosie – 6 denarów za około 300 g
- Drewno
- Deska jodłowa, 50 łokci długości – 50 000 denarów
- Deska dębowa, 14 łokci długości – 250 denarów
- Deska jesionowa, 14 łokci długości – 250 denarów
- Grzebienie, wrzeciona – sprzęt do pracy z włosami
- Grzebień z bukszpanu – 12 denarów
- Elementy/produkty drewniane
- 30 szczebli – 150 denarów
- Porcja drewna opałowego na muła – 30 denarów za 98 kg
- Drewniane części pojazdów i części; narzędzia
- Oś nieobrotowa – 200 denarów
- Zacisk, odwrócony – 45 denarów
- Wagon sypialniany – 7500 lub 400 denarów (w zależności od rodzaju)
- Wagon towarowy – 6000 lub 3500 denarów (w zależności od rodzaju)
- Łopata – 4 denary
- Młynek ręczny – 250 denarów
- Duże sito – 200 denarów
- Okrągła cegła – 4 denary
- Kość słoniowa, igły, szkło
- Kość słoniowa – 150 denarów za około 300 g
- Skorupa żółwia z Indii – 100 denarów za około 300 g
- Szkło z Aleksandrii – 24 denary za około 300 g
- Igła do szycia, drugiej jakości – 2 denary
- Transport lądowy
- Opłata za jedną osobę – 2 denary za milę
- Opłata za cały furgon – 12 denarów za milę
- Puch, pierze i wyściółka
- Puch gęsi – 100 denarów za około 300 g
- Pióro pawia, lepsze – 2 denary
- Puch z wierzb – 1000 denarów za 30 kg
- Pióro sępa – 6 denarów za 25 sztuk
- Atrament do pisania – 12 denarów za około 300 g
- Ubiór
- Płaszcz wojskowy, najlepsza jakość – 4000 denarów
- Pokrycie wykorzystywane jako namiot – 2500 denarów
- Białe nakrycie na łóżko – 1600 denarów
- Płaszcz z wełny z miasta Mutina lub Laodicea, z purpurowym paskiem – 15 000 denarów
- Krótki płaszcz – 1000 denarów
- Nakrycie z Afryki – 1500 denarów
- Płace dla hafciarzy
- Hafciarz pracujący z czystym jedwabiem, z utrzymaniem – 25 denarów za dzień
- Płace dla tkaczy
- Tkacz lniany, dobrej jakości, z utrzymaniem – 40 denarów za dzień
- Płace dla foluszników
- Za tunikę bez zdobień, z grubszej wełny – 20 denarów
- Za nowy lekki płaszcz, z wełny z miasta Mutina – 250 denarów
- Jedwab
- Biały nieprzetworzony jedwab – 12 000 denarów za około 300 g
- Purpura
- Wełna barwiona w purpurze – 50 000 denarów za około 300 g
- Wełna
- Wełna z Tarentu, umyta – 175 denarów za około 300 g
- Len
- Len czesany, nieprzędzony, pierwsza jakość – 24 denary za około 300 g
- Len, inne
- Len, inne
- Tkaniny i purpura
- Złoto i srebro
- Złoto, czyste, w sztabkach lub monetach – 72 000 denarów za około 300 g
- Srebro, czyste, w sztabkach lub monetach – 6000 denarów za około 300 g
- Niewolnicy
- Mężczyna w wieku 16-40 lat – 30 000 denarów
- Kobieta w wieku 16-40 lat – 25 000 denarów
- Mężczyna w wieku 40-60 lat – 25 000 denarów
- Kobieta w wieku 40-60 lat – 20 000 denarów
- Chłopiec/dziewczynka w wieku 8-16 lat – 20 000 denarów
- Chłopiec do 8 roku życia lub mężczyzna powyżej 60 roku życia – 15 000 denarów
- Dziewczynka do 8 roku życia lub kobieta powyżej 60 roku życia – 10 000 denarów
- Bydło i zwierzęta pociągowe
- Krowa, dobre jakości – 2000 denarów
- Owca, dobrej jakości – 400 denarów
- Osioł do dosiadania – 15 000 denarów
- Osioł do noszenia – 7000 denarów
- Wielbłąd z Arabii, dobrej jakości – 12 000 denarów
- Koń wyścigowy – 100 000 denarów
- Byk, dobrej jakości – 5000 denarów
- Marmury i inne kamienie
- Biały marmur – 75 denarów za 0.028 m3
- Zielony marmur – 150 denarów za 0.028 m3
- Szary granit z Claudianus mons w Egipcie – 100 denarów za 0.028 m3
- Porfyr z Egiptu – 250 denarów za 0.028 m3
- Dzikie zwierzęta
- Struś – 5000 denarów
- Niedźwiedź, pierwszej klasy – 25 000 denarów
- Dzik, pierwszej klasy – 6000 denarów
- Lew, pierwszej klasy – 150 000 denarów
- Lampart, pierwszej klasy – 100 000 denarów
- Pergamin, papirus
- Czerwony wosk – 25 denarów za około 300 g
- Kosz z włókna palmowego – 4 denary
- Kleje, przyprawy, barwniki, wonności i inne
- Szafran z Arabii – 2000 za około 300 g
- Kadzidło, dobrej jakości – 100 denarów za około 300 g
- Pieprz – 800 denarów za około 300 g
- Suszony imbir – 250 denarów za około 300 g
- Olejek różany, pierwsza jakość – 80 denarów za około 300 g
- Miód różany – 75 denarów za około 300 gram
- Transport morski i rzeczny
- Aleksandria – Rzym/Ostia – 16 denarów za ok. 17 litrów towaru
- Nikomedia – Rzym – 18 denarów za ok. 17 litrów towaru
- Sycylia – Rzym/Messana – 6 denarów za ok. 17 litrów towaru
- Hiszpania – Rzym – 10 denarów za ok. 17 litrów towaru
- Rzym – Achaja/Korynt – 14 denarów za ok. 17 litrów towaru
- Rzym – Syria – 18 denarów za ok. 17 litrów towaru
Zarobki zwykłych Rzymian
Dla porównania warto zwrócić uwagę na to, na jakie zarobki mogli liczyć zwykli Rzymianie – rzemieślnicy, pracownicy fizyczni i przedsiębiorcy. Wspomniane wcześniej tabliczki z Roșia Montană, w Rumunii, są świetnym źródłem informacji o cenach i wydatkach w codziennym życiu. Przykładowo, tabliczka z roku 164 n.e. potwierdza zatrudnienie niejakiego Memmiusa do pracy w kopalni na 176 dni. Zatrudniający zobowiązuje się dostarczać pożywienie i płacić 70 denarów (280 sesterców) dziennie oraz 10 denarów dodatkowo dla dzieci Memmiusa. Tabliczka ze 159 roku n.e. potwierdza kupno połowy domu za 300 denarów (1200 sesterców). Jednak z tabliczek wspomina także, że młoda świnka kosztowała 5 denarów (20 sesterców), chleb 2 denary (8 sesterców), a pięć jagniąt 18 denarów (72 sestercje).
Dużą pomocą w poznaniu warunków życia Rzymian służy wspomniany wcześniej Edykt o cenach maksymalnych cesarza Dioklecjana z 301 roku n.e., który ustalał ceny maksymalne, aby zapobiec postępującej inflacji. I tak np. pracownicy fizyczni, pasterze, poganiacze mułów i czyściciele kanalizacji mogli liczyć maksymalnie na zarobek 20-25 denarów na dzień (80-100 sesterców). Za tę kwotę mogli kupić około 2 libra (około 600 g) wieprzowiny. Rzemieślnicy np. stolarze, piekarze czy układacze mozaik otrzymywali 40-50 denarów na dzień (160-200 sesterców). Malarz otrzymywał 150 denarów (600 sesterców) na dzień, a prawnik 1000 denarów (4000 sesterców) za wystąpienie w procesie.
Edykt Dioklecjana z 301 roku n.e. jest jednym z najcenniejszych źródeł co do cen rzymskich. Uważa się jednak, że ceny przedstawione w tekście były w rzeczywistości znacznie wyższe. Musimy, więc analizować ceny takimi jakimi nas „uraczono” i domniemywać w jakim stopniu przedstawione wartości mają się do rzeczywistych cen rynkowych antycznego Rzymu.
Żołd w armii rzymskiej
Rozważając ceny w antycznym Rzymie warto także spojrzeć, na jaki żołd mógł liczyć rzymski legionista. Tak więc, wynagrodzenie w armii rzymskiej na przestrzeni lat było stopniowo podwyższane. Piszący w II wieku p.n.e. Polibiusz podaje, że żołnierz otrzymywał dzienny żołd w wysokości 2 oboli, co dawało około 120 denarów rocznie (480 sesterców). Juliusz Cezar (połowa I wieku p.n.e.) podniósł żołd do 225 denarów (900 sesterców), który utrzymywał się za panowania Oktawiana Augusta (27 p.n.e. – 14 n.e.). Za Domicjana (81-96 n.e.) wzrósł on do 1200, za Septymiusza Sewera (193-211 n.e.) do 2400 a za Karakalli (211-217 n.e.) już do 3600 sesterców, a Maksymin Trak (235-238 n.e.) podniósł żołd do 1800 denarów (7200 sesterców). Centurion (dowódca centurii) zawsze liczyć mógł na znacznie wyższy żołd, porównując do zwykłego legionisty, i tak za rządów Domicjana mógł liczyć na żołd roczny w wysokości 1800 sesterców (w porównaniu do 1200 legionisty). W II wieku n.e. żołd centuriona wynosić miał już 15 000 sesterców, co dowodzi jak duże oparcie cesarze mieli w armii i jak dużą uwagę zwracali na morale i poparcie wojska. Dodatkowo postępujące „psucie” pieniądza, poprzez zmniejszanie wartościowych kruszców w monetach, przez kolejnych władców powodowało, że ceny i oczekiwane wynagrodzenie rosło w górę.
Ceny niewolników
Ceny niewolników naturalnie różniły się na przestrzeni dziejów i zależały od umiejętności oraz unikalności zniewolonej osoby. Wykształceni lub wykwalifikowani niewolnicy mogli kosztować naprawdę duże sumy pieniędzy. I tak np. w 115 roku p.n.e. konsul Marek Emiliusz Skaurus zapłacił za gramatyka Daphnisa 700 tysięcy sesterców niejakiemu Attiusowi z Pisaurum7. Zależność pieniędzy od umiejętności świetnie ukazuje Cyceron, który podaje, że uczeń aktora Rosciusa – niewolnik Panurgus – pierwotnie kosztował 4000 sesterców, jednak po nauczeniu go gry aktorskiej, zyskał na cenie i kosztował już 100 tysięcy sesterców8.
Przechodząc do cen za typowego niewolnika do pracy na polu lub w domu; Katon Starszy (234-149 p.n.e.) uważał, że niewolnik nie powinien nigdy kosztować więcej, jak 6000 sesterców9. W czasach cesarstwa cena utrzymywała się zwykle na poziomie 1200-1500 sesterców, a sam Horacy uważał, że 2000 to dobra cena za niewolnika10.
Znalezione w obecnej Rumunii, w Roșia Montană (rzymski ośrodek Alburnus Maior), na terenie byłej rzymskiej kopalni złota, woskowe tabliczki pokazują nam, jakie ceny za niewolników występowały w II wieku n.e. Jedna z tabliczek, datowana na 135 rok n.e., jest kontraktem regulującym kupno dziewczynki-niewolnicy za 205 denarów (820 sesterców). Inna tabliczka z 142 roku n.e. zatwierdza sprzedaż chłopca-niewolnika za 600 denarów (2400 sesterców).
Ceny rzymskie w przeliczeniu na „złotego”
W 2013 roku badacze z Ośrodka Badań nad Antykiem Europy Południowo-Wschodniej Uniwersytetu Warszawskiego spróbowali ocenić, ile mogły na polskie złote wynosić rzymskie towary oraz jakie otrzymywano wynagrodzenie w I wieku n.e. w Cesarstwie Rzymskim. W swoich szacunkach badacze postarali się uwzględnić wartość kruszcu oraz siłę nabywczą pieniądza11. Przykładowe zarobki:
- murarze i piekarze – około 6 tys. złotych miesięcznie,
- sprzątacz kloak – 3 tys. zł miesięcznie,
- malarz fresków – 18 tys. zł miesięcznie,
- nauczyciel za każdego ucznia – 30 tys. zł miesięcznie,
- roczny żołd legionisty – około 27 tys. zł,
- zwycięzca wyścigu rydwanów – jednorazowo 1,5 mln zł.
Ceny podstawowych towarów:
- uszycie szaty – do 6 tys. zł,
- wykonanie sandałów pierwszej jakości – 12 tys. zł,
- pół kilograma chleba – 8 zł,
- 0,5 l wina – 30 zł,
- bilet do łaźni – 2 zł,
- 0,5 kg mięsa wołowego – 900 zł,
- pół kilo wieprzowiny – 1400 zł,
- gęś – 20 tys. zł,
- 0,5 kg soli – 1200 zł,
- jedno jabłko – ok. 40 zł,
- niewolnik – od 190 do 280 tys. zł.
Jak zwraca uwagę profesor Piotr Dyczek:
Dokonując takich szacunków, trzeba uwzględnić nie tylko wartość kruszcu, ale i siłę nabywczą pieniądza. Dopiero wtedy można zaryzykować takie wyliczenie. Trzeba jednak pamiętać, że może ono służyć jedynie podkreśleniu pewnych relacji, nie można mówić o tym, że tak było na pewno.
Wysokie ceny warzyw czy owoców to kwestia braku odpowiednich miejsc do produkcji oraz jej niskiej opłacalności. Uprawy często padały ofiarą szkodników. Generalnie to był towar luksusowy, zresztą dieta mieszkańców Imperium Rzymskiego była diametralnie inna od wyobrażeń na temat diety śródziemnomorskiej. Podstawą były chleb, oliwa i produkty z oliwek oraz figi, które dostarczały dużo energii ze względu na wysoką zawartość cukru.
W antycznym Rzymie funkcjonował system pomocy społecznej, który przekazywał najbiedniejszym mieszkańcom darmowe miesięczne przydziały chleba i oliwy. To miało z kolei przełożenie na niskie ceny pieczywa.
