Rozdziały
Odejście od drewnianych budynków nastąpiło pod koniec III wieku p.n.e., kiedy to zaczęto wznosić murowane domy prywatne, wielkie kamienice czynszowe (insulae) oraz jednopiętrowe domy bogaczy. W tym okresie wokół Forum Romanum powstawać zaczęły budowle publiczne, co w krótkim czasie wyniosło to miejsce na główne centrum życia towarzyskiego oraz handlowego Rzymu. Jedną z pierwszych takich budowli był wielki cyrk Flaminiusza z 221 roku p.n.e. Od II wieku p.n.e. zaczęły powstawać pierwsze kryte hale (curiae) przeznaczone za zebrania sądowe i różnego rodzaju posiedzenia.
Wraz z ekspansją w Italii oraz poza nią Rzymianie zaczęli dostrzegać korzyści płynące z szeroko rozbudowanej sieci dróg. Niewykluczone że ideę zaczerpnięto od Kartaginy, która była jednym z niewielu państw stosujących tę nową wygodę. W państwie rzymskim miały one początkowo głównie charakter militarny, jednak w okresie pokoju sprawdziły się jako doskonałe szlaki handlowe.
Miasta rzymskie posiadały regularny plan, ulice przecinające się pod kątem prostym oraz rynek stanowiący centrum. Rzymianie planowali wielkie zespoły miejskie za szczególnie zabudowę rynku – forum, przy którym były skupione najważniejsze budowle w mieście, które z początku były ustawione dość chaotycznie. Dopiero w okresie cesarstwa zaczęto stosować symetrie układów. Architektura tego okresu miała charakter reprezentacyjny. Budynki odznaczały się dużą wielkością i rozmaitością porządków architektonicznych.
Rzymianie nowe techniki wznoszenia budowli zapożyczyli od Greków. Wprowadzono kolumnowe portyki, kształty budynków teatralnych i cyrku oraz style architektoniczne (dorycki, joński, koryncki), które mieszali ze sobą. W fasadach kilkukondygnacyjnych budowli umieszczali często na parterze cięższe optycznie kolumny doryckie, wyżej smuklejsze jońskie, a na szczycie korynckie. Ich własnym wytworem były łuki triumfalne i kolumny. Rzymianie wzbogacili greckie porządki architektoniczne o arkady, będące łukami wspartymi na dwóch kolumnach. Ponadto stworzyli swoje własne porządki architektoniczne. Kolumny, belkowanie i arkady stały się z czasem charakterystycznymi elementami architektury monumentalnej starożytnego Rzymu.
Konieczność zaopatrzenia w wodę mieszkańców Rzymu dała początek budowie wodociągów oraz akweduktów, które ją sprowadzały z pobliskich gór. Pierwszym akweduktem był Aqua Appia powstały w 312 roku p.n.e. Z czasem wraz z ekspansją terytorialną akwedukty zaczęły powstawać masowo w całej Italii. Lokowano je przy większych ośrodkach miejskich. Do najważniejszych wodociągów w tym okresie należał aqua Marcia, wzniesiony w 144 roku p.n.e. przez Kwintusa Marcjusza Reksa. Jako jedyny z zachowanych wodociągów jest czyny do dziś. Te wielkie konstrukcje oparte zostały na technice budowy mostów w celu wyrównania różnic wysokości terenu.
Ostatni okres republiki przyniósł Rzymowi zupełnie nowy wygląd. W stolicy powstawały wspaniałe budowle, jak np. świątynia Jowisza zbudowana w stylu toskańskim. W I wieku p.n.e. ambitni wodzowie chcący zyskać sobie sympatię ludu za łupy wojenne wznosili w Rzymie świetne konstrukcje. I tak zniszczoną w wyniku pożaru świątynię Jowisza odbudował Sulla, Pompejusz Wielki wzniósł pierwszy kamienny teatr, a Cezar zbudował własne forum –Forum Cezara. Niesamowicie wzbogacająca się na wojnach arystokracja zaczęła wznosić wytworne wille okrążone pięknymi ogrodami. Wtedy też miasta rzymskie otaczano murami obronnymi z bramami i wieżami.
Rzymianie posługiwali się bardzo wydajną, choć niezbyt odkrywczą technologią. Mieli lepszy sprzęt budowlany niż Egipcjanie, między innymi kołowroty, dźwigi i żelazne narzędzia, których budowniczowie piramid nigdy nie posiadali. Z drugiej zaś strony nie dysponowali niczym, co wykraczałoby poza greckie osiągnięcia w tej dziedzinie. Używali wielu materiałów, które w większości były już od dawna stosowane na Wschodzie. Właśnie tego wieku Rzymianie przejęli wynalezione nowe materiały budowlane: cegłę oraz zaprawę cementową (murarską). Wyjątek stanowił beton, oryginalny rzymski wynalazek, który pozwolił na wznoszenie budynków o nowym kształcie. Ponadto wynalezienie kopuł pozwoliło Rzymianom stać się pierwszymi, którzy nie potrzebowali rzędów kolumn do podtrzymywania szeroko rozpiętych stopów. Jedną z największych i najsłynniejszych budowli, w których wykorzystano kopułę był Panteon w Rzymie. Zapożyczono z tamtych rejonów także łuki oraz wielkie sklepienia, które znacznie ułatwiły budowę większych budowli. Sklepienia stosowano przede wszystkim w budownictwie świątynnym oraz w monumentalnych budowlach użyteczności publicznej. Pod koniec I wieku p.n.e. zaczęto stosować marmur wydobywany w północnej Italii, w Carrarze. Obok kamienia stał się jednym z najpopularniejszych materiałów. Kres republiki oraz początek pryncypatu miał wprowadzić państwo rzymskie w nowy, lepszy okres architektoniczny.
Budownictwo dzieli się na dwa działy: pierwszy z nich obejmuje budowę murów miejskich i budowli użyteczności powszechnej w miejscach publicznych, drugi, budowę domów prywatnych. Publiczne budownictwo obejmuje z kolei trzy działy: budownictwo obronne, budownictwo sakralne i trzecie – użyteczności publicznej. Przy budowie należy uwzględnić: trwałość (firmitas), celowość (utilitas) i piękno (venustas). Trwałość budowli osiągnie się wtedy, gdy fundamenty doprowadzi się do stałego gruntu i gdy spośród wielu materiałów budowlanych przeprowadzi się wybór starannie, nie kierując się skąpstwem. Celowość zapewni się budowli przez bezbłędne rozplanowanie przestrzeni, nie ograniczające możliwości użytkownika […] Piękno będzie zapewnione, jeśli wygląd budowli będzie miły i wykwintny, a wymiary poszczególnych członów oparte będą na właściwych zasadach symetrii.
– Witruwiusz, O Architekturze ksiąg dziesięć, I, 3
Domy budowane były podobnie jak greckie, tzn. posiadały atrium i perystyl. Budowano także wille, a w miastach powstawały kamienice czynszowe mieszczące sklepy i warsztaty na parterze, a mieszkania na wyższych kondygnacjach.
Drogi wznoszone masowo w okresie republiki w Italii doprowadziły do tego, że handel stał się w tym regionie zdecydowanie prostszy i wydajniejszy, co w krótkim czasie przeniesiono na terytoria podbite. Wzdłuż dróg powstawały nekropolia, czyli cmentarze. Powstawały katakumby i mauzolea, np. Mauzoleum Hadriana. Zaczęto tworzyć kanały odprowadzające nieczystości z miast, szczególnie w północnej Italii (Cloaca Maxima) oraz mosty, które udowodniły geniusz konstrukcyjny Rzymian. W okresie wypraw wojennych na północy w I wieku n.e. i początkach II powstały znakomite konstrukcje. Za ideał uważany był most na Dunaju wzniesiony za cesarza Trajana, który usytuowany był pod Żelazną Bramą. Wspomnieć warto także o Moście Fabrycjusza w Rzymie, który jest najstarszym zachowanym mostem w tym mieście. Konstrukcje te wznoszone były przez żołnierzy, głównie w celu przeprawienia się na drugi brzeg rzeki. Było to potwierdzenie geniuszu inżynieryjnego oraz umiejętności jakie posiadali Rzymianie pracujący w zespole. W różnych częściach imperium powstawało wiele wyjątkowych budowli. Wiele miast na wschodzie jak i na zachodzie poszczycić się mogło kuriami, cyrkami, amfiteatrami, łaźniami (termy), gimnazjami oraz innymi budowlami użyteczności publicznej. Ku chwale wodzów powstawały łuki triumfalne. Budowano pałace dla cesarzy. Można tu wymienić chociażby Złoty Dom Nerona, pałac Flawiuszów, czy willę Hadriana w Tivoli. Budowano także bazyliki, które służyły do odprawiania rozpraw sądowych i zawierania handlowych umów. Były budynkami wielkich rozmiarów, zbudowanymi na planie prostokąta podzielonego wzdłuż na trzy lub pięć części kolumnadą. W części środkowej znajdowało się podwyższenie dla urzędnika – trybunał.
Rzymianie budowali także grobowce. Monumentalne mauzolea o kolistym kształcie reprezentowane są przez mauzoleum Cecylii Metelli przy via Apia. Na prostokątnej, murowanej bazie wznosi się cylindryczna cella o średnicy około 30 metrów, obłożona trawertynem. Mur celli udekorowany jest fryzem i zwieńczony gzymsem. Przykrywał ją zapewne stożkowy dach. Komora grobowa jest okrągła, a prowadzi do niej wąski korytarz z dwiema niszami po bokach. Zwykli obywatele byli chowani wzdłuż dróg poza miastem, w kamiennych grobowcach ozdobionych rzeźbami. Na terenie Rzymu istnieją również podziemne grobowce wykute w tufie wulkanicznym – katakumby, które tworzą skomplikowany labirynt korytarz z niższymi ścianami na sarkofag lub urnę z prochami.
Na koniec warto także wspomnieć, że na podbitych terenach Rzymianie zakładali stałe obozy wojskowe (castrum romanum), które dały początek licznym miastom.
W I wieku p.n.e. (lata 20 – 10 p.n.e) Marek Witruwiusz Polio, rzymski architekt i inżynier wojenny, napisał traktat zatytułowany: „O architekturze ksiąg dziesięć”, który oprócz architektury antycznej opisał budowę zegarów wodnych i machin wojennych. Witruwiusz był konstruktorem machin wojennych za panowania Juliusza Cezara i Oktawiana Augusta. Stworzył także tzw. człowieka witruwiańskiego, czyli wizerunek nagiego mężczyzny wpisanego w okrąg i kwadrat, symbolizujące ruch. Później własną wersję tego wizerunku upowszechnił Leonardo da Vinci. Dzieło Witruwiusza zostało odkryte w 1415 roku i było przewodnikiem dla architektów renesansowych.
Dzieło to jest dzisiaj bezcennym źródłem wiedzy o architekturze i sztuce budowlanej starożytnych Greków i Rzymian. Witruwiusz opisuje w nim szczegółowo zarówno greckie porządki klasyczne, jak i ich rzymskie odmiany. Opisy były uzupełnione odpowiednimi ilustracjami – rysunki oryginalne nie zachowały się jednak. Omówione zostały również szeroko zasady stosowane przez Rzymian przy planowaniu miast i wznoszeniu budowli.
Genialni budowniczowie
Rzymianie mieli naprawdę ogromny talent do wznoszenia monumentalnych budowli. Byli oni również pierwszymi murarzami w świecie zachodnim. Wiele z ich dzieł przetrwało aż do dzisiaj. Należy zaznaczyć, że przy znoszeniu budowli pracowali nie tylko murarze, ale także mierniczowie, architekci i inżynierowie. Wynaleźli oni dosyć ciekawą technikę blokowania, która zastosowana wraz z substancją przypominającą dzisiejszy beton dawała w efekcie niesamowitą solidność wzniesionej budowli. W miejscu gdzie miał zostać wybudowany mur układano najpierw drewniane oszalowanie, potem na warstwę piachu sypano żwir, który później dokładnie ubijano. Stanowiło to fundament, na który stawiano mur – układając na przemian warstwę zaprawy oraz warstwę kamienia. Ściany wykańczano okładając je czerwoną zaprawą, pokrywając freskami, płaskorzeźbami czy okładzinami z marmuru.
Rzymscy murarze wykorzystywali głównie cegły oraz miejscowe materiały, jak np. tufy ze wzgórz w okolicach Rzymu, traweryty z Tiburii (z tych kamieni zbudowano Koloseum) czy wapienie z północnej Afryki. Jednak zdarzało się, że materiał sprowadzano z bardzo daleka. Do pomocy używano różnorakich podnośników oraz żurawi służących do przemieszczania ciężkich kamiennych bloków.
Większość rzymskich domów zbudowana jednak została z łączenia zaprawy z drewnem i cegłami. Przypominały one swoją budową znacznie późniejsze budowle powstałe za Ludwika XIII czy też duże fermy anglo-normandzkie. Dachy pokrywano dachówkami. Sposób ich krycia nie zmienił się nawet do dzisiejszych czasów – dachówki płaskie wypełniały przestrzeń między belkami natomiast beli pokrywało się dachówkami półokrągłymi. Obrabiane kamienie wykorzystywano do budowania gmachów użyteczności publicznej.
Rzymianie produkowali cement z mieszaniny wapna i skał wulkanicznych. Gatunek stosowany do struktur podwodnych składał się z wapna i popiołu wulkanicznego, a tak uzyskaną zaprawę mieszano z tufem i umieszczano w drewnianych formach. Po zanurzeniu w wodzie dochodziło do natychmiastowej gorącej reakcji. Wapno ulegało uwodnieniu i reagowało z popiołem. Powstawał wyjątkowo odporny cement.
Szczęśliwie dla nas, przetrwały opisy używanego popiołu. Witruwiusz, inżynier pierwszego cesarza Oktawiana Augusta, a później Pliniusz Starszy przekazali, że najlepszy cement do zastosowań w morzu wytwarzano z popiołów wulkanicznych z okolic Zatoki Neapolitańskiej. Szczególnie ceniono ten, który znajduje się w pobliżu współczesnego miasta Pozzuoli, zwany pucolana. Obecnie wiemy, że popiół tego typu i zbudowane z niego skały wulkaniczne występują w wielu miejscach na świecie. Z najnowszych badań wynika, że to dzięki szczególnemu sposobowi w jaki aluminium zastępuje związki krzemu Rzymianom udało się uzyskać niezwykle wytrzymały cement.
Warto podkreślić, że sami legioniści budowali sporo. Całe garnizony pracowały nad budową umocnień czy fortyfikowaniu miast. Stosowali w tym celu obrobione bloki kamienne, które łączyli ze sobą żelaznymi sworzeniami i uszczelniali ołowiem.
Rzymianie potrafili również budować z kamieni duże kopuły. Do ich dekoracji służyły ogromne drewniane formy pokrywane z zewnątrz gipsem lub stiukiem. Po zdjęciu forem przyozdabiano wszystko dodatkowo płaskorzeźbami bądź malowidłami.
Przykładem kunsztu Rzymian było np. dziewiętnaście akweduktów zaopatrujących Rzym w wodę pitną. Zresztą budowle tego typu wznoszone były w większości miast rzymskich. W Galii akwedukt nazwany Pont Gard zachował się do dzisiejszych czasów. Zbudowany on był z trzech rzędów arkad, które osiągały 48 metrów wysokości. Najwyższy rząd miał 273 metry długości. Woda w miastach rozprowadzana była systemem naczyń połączonych z zastosowaniem ołowianych rur o dużym przekroju, co jak wiemy nie odbijało się dobrze na zdrowiu Rzymian.