Kolumna Trajana (COLVMNA·TRAIANI) została wzniesiona w 113 roku n.e. w Rzymie na Forum Trajana dla upamiętnienia zwycięstwa nad Dakami. Sfinansowana z olbrzymich łupów wojennych była ważnym punktem orientacyjnym na mapie stolicy Rzymu.
Kolumna jest usytuowana pomiędzy budynkami dwóch bibliotek: greckiej i łacińskiej oraz przejściem do świątyni boskiego Trajana, za Bazyliką Ulpia (Basilica Ulpia). Kolumna ustawiona jest na cokole, w którego wnętrzu zostały pochowane urny z prochami Trajana i jego żony Plotiny. Na szczycie kolumny Trajan nakazał umieścić orła. Po jego śmierci, na polecenie Hadriana, orzeł został zastąpiony posągiem Trajana. Dopiero w 1587 roku na jego miejsce postawiono posąg św. Piotra. Co dokładnie stało się ze statuą Trajana, nie wiadomo.
Cała budowla (bez posągu), ma wysokość 39, 83 m, zaś sam trzon kolumny ma wysokość 26, 62 m. Wysokość budowli jest nieprzypadkowa. Władca z pewnością chciał, by kolumna była dobrze widoczna i wyróżniała się nad Forum spośród innych budowli jak np. Bazyliki Ulpia. Wraz z reliefami dowodzi to faktu, że kolumna miała głównie na celu propagowanie potęgi Rzymu i samego cesarza.
Kolumna zbudowana jest on z 17 kamiennych bębnów wykonanych z marmuru kararyjskiego. Najcięższy blok waży 53 tony i musiał zostać wzniesiony na wysokość 34 metrów. Budowla jest wydrążona, a wewnątrz znajdują się spiralne schody prowadzące na platformę widokową. Klatkę schodową oświetlają 43 wąskie okna, z których roztacza się widok na forum.
Na bazie kolumny znajduje się inskrypcja głosząca:
SENATVS POPVLVSQVE ROMANVS / IMP CAESARI DIVI NERVAE F NERVAE / TRAIANO AVG GERM DACICO PONTIF / MAXIMO TRIB POT XVII IMP VI COS VI PP / AD DECLARANDVM QVANTAE ALTITVDINIS / MONS ET LOCVS TAN[tis oper]IBVS SIT EGESTVS
czyli:
Senat i Lud Rzymski [oddają lub dedykują] Cezarowi, synowi boskiego Nerwy, Nerva Traianus Augustus Germanicus Dacicus, pontifex maximus, trybunowi na rok 17, sześciokrotnemu imperatorowi, sześciokrotnemu konsulowi, pater patriae, aby ukazać ogrom wysokości wzgórza, które zostało zniwelowane na potrzeby tak wspaniałych prac1.
Największą ozdobą kolumny jest relief wykonany na wstędze opasującej kolumnę w 23 skrętach. Przedstawiono na nim historię wojny z Dakami (w latach 101-102 i 105-106 n.e.); od chwili przygotowań do niej, aż do zwycięstwa. Dwie kampanie rozdziela wizerunek Wiktorii. Wstęga w części najniższej ma tylko 89 cm szerokości i rozszerza się ku górze, gdzie uzyskuje 125 cm. Zabieg ten daje złudzenie oglądania postaci jednakowej wysokości we wszystkich scenach.
Relief składa się ze 155 scen ułożonych w porządku chronologicznym (wedle wydarzeń wojny). Fryz wykonany jest bardzo starannie, choć z definicji zakładano, że nie będzie można go oglądać z bliskiej odległości. Przypuszcza się, że twórcą tej nowej formy reliefu historycznego był Apollodoros z Damaszku – genialny rzymski architekt o syryjskim pochodzeniu.
Sam relief przetrwał do naszych czasów w stosunkowo dobrym stanie – właściwie brak jedynie farb, jakimi pierwotnie był pomalowany – i stanowi jeden z najwspanialszych przykładów rzeźby okresu Cesarstwa.
Po śmierci Trajana w roku 117 n.e., rzymski senat zdecydował, by jego prochy złożyć w podstawie kolumny. Cesarz spoczął tam wraz ze swoją żoną Plotyną w złotych urnach. Naturalnie do naszych czasów szczątki władcy nie przetrwały.
