Rozdziały
Malarstwo rzymskie jest w przeciwieństwie do architektury Rzymu mało znane. Na przykład malarstwo ścienne znane jest jedynie z nielicznych zachowanych przykładów oraz przekazów pisemnych. Malarstwo sztalugowe, które choć jak wiemy z tekstów źródłowych było popularne, nie przetrwało do dziś zupełnie.
O malarstwie rzymskim mówi się, że ukształtowało się ono pod dużym wpływem greckim. Niektórzy historycy sztuki są nawet skłonni traktować je jako płynną kontynuację sztuki helleńskiej; rozwijającą się po prostu w odmiennych warunkach politycznych. Pogląd taki uzasadniany jest faktem, iż większość dekoracji malarskich cesarstwa wykonali artyści greccy. Należy jednak pamiętać: o ile Grecy poszukiwali w sztuce harmonii; o tyle Rzymianie cenili w niej reprezentacyjność i walory użytkowe. Dla tych pierwszych sztuka stanowiła wartość nadrzędną, zaś drudzy wykorzystywali ją jako środek dla uzyskania pożądanego efektu. Rzymskim freskom bliżej było do rzemiosła niż sztuki. Wartość artystyczna miała mniejsze znaczenie niż manifestacja przynależności do elity antycznego świata.
Malarstwo rzymskie to początkowo głównie pejzaże przedstawiające podbite miasta, malowane na planszach niesionych podczas pochodów triumfalnych. Przed II wiekiem p.n.e. domy rzymskie były raczej skromnie dekorowane. Duży skok w rozwoju sztuki rzymskiej nastąpił po podboju Grecji i napływie sporej ilości dzieł sztuki z tego obszaru. Sztuka rzymska narodziła się wtedy po raz drugi, tym razem pod wpływem zwyciężonych.
Z malarstwa greckiego nie zostało nic, jedynie przekazane przez źródła nazwiska wielkich malarzy jak Polignot, Zeuksis, Parrazjos czy Apollodoros, żyjący między V i III wiekiem p.n.e. Twórczość tych malarzy znana jest z opisów literackich i pośrednio z zachowanych kopii rzymskich. Z ich nazwiskami łączą się narodziny malarstwa nie jako pokolorowanego rysunku, jak to mamy w malarstwie egipskim i etruskim, ale jako sztuki malowania z rozmaitością efektów kolorystycznych, światłocieniem (skigrafią) i iluzją przestrzeni. Wszystko to odnajdujemy w malarstwie rzymskim, które rozwijało się bądź przez naśladowanie arcydzieł greckich tam przywożonych, bądź przez aktywność artystów helleńskich wezwanych do pracy w Italii.
W malarstwie rzymskim panował styl egiptyzujący, a od połowy I wieku n.e. – iluzjonistyczny. Styl egiptyzujący wyróżniał się swoją dekoracyjnością i późniejszym szerokim zastosowaniem malarstwa iluzjonistycznego. Cel, jaki przyświecał tego rodzaju dekoracji podyktowany był względami praktycznymi: przestrzenne malarstwo miało powiększyć optycznie dość ciasne pomieszczenia. Wrażenie przestrzeni uzyskiwano właśnie dzięki zastosowaniu malarstwa iluzjonistycznego; stwarzając bądź iluzje powiększenia wnętrza, bądź też jego „otwarcia” na ogród, czy szerszy pejzaż okolicy. Malowano więc „okna” przez które widoczne był krajobraz – często zresztą na pierwszym planie umieszczano, znane już z pierwszego stylu roślinne girlandy podwieszone między kolumnami owych „okien”. Powstawało wówczas wrażenie głębi, a tworzone kompozycje miały dwa – trzy plany.
Inny nurt tego stylu to z kolei imitacje szalenie popularnego w I wieku n.e. w Grecji malarstwa sztalugowego – malowano wprost na ścianach „zawieszone” obrazy, a pomiędzy nimi ornamenty roślinne i zwierzęce bardzo często typowe dla krajobrazu Egiptu, a nawet motywy egipskich, mitologicznych zwierząt. Element ten pojawił się w sztuce krótko po podboju przez cesarza Oktawiana Augusta północnej Afryki. Stąd też niektórzy badacze cały styl skłonni są nazywać egiptyzującym. Jednak w istocie był to raczej ukłon w stronę malarstwa greckiego, całe ściany pokrywano kopiami greckich oryginałów o tematyce mitologicznej.
Generalnie uwielbiano, gdy malowidła nawiązywały do scen mitologicznych oraz elementów z życia właściciela domus. W ten sposób arystokrata chciał pokazać swój status. W willach latyfundystów preferowano sceny z polowania lub odpoczynek na łonie natury. Wille tego typu stały się potem wzorem dla wczesnośredniowiecznych feudałów i ich zamków. Tam podobnie jak u Rzymian dominowały elementy natury, polowań i sceny biblijne.
Najwspanialsze malowidła odkryto w domach miast zniszczonych przez wybuch Wezuwiusza w 79 roku n.e. i od jednego z nich nazwano pompejańskim (miasto Pompeje). Pokrywały one ściany pokojów i atriów. Przedstawiały one krajobrazy, sceny z ludźmi w bujnej zieleni, martwe natury, egzotyczne zwierzęta, sceny z greckiej mitologii, a także malowidła przedstawiające architekturę otwierającą przed patrzącym złudzenie głębi.
Wspomniane freski są najlepiej zachowanymi przykładami malarstwa rzymskiego. Pozwalają one na poznanie rozwoju tej gałęzi sztuki w Rzymie od połowy II wieku p.n.e. do 79 roku n.e. Malarstwo rzymskie było znane jako dekoracja wnętrz budynków publicznych, domów i warsztatów pracy. Odkrycie w Pompejach pozwoliło badaczom dokonać podziału malarstwa rzymskiego na cztery okresy. De facto trzy etapy rozwoju malarstwa rzymskiego podał nam już Witruwiusz w swoim dziele „O architekturze”. Do 1879 roku archeolog niemiecki August Mau wyróżnił trzy style opisane przez rzymskiego architekta, nazywając je pompejańskimi i dodał czarty, który stanowił syntezę trzech poprzednich i pojawił się po śmierci Witruwiusza. Pierwotnie naukowcy twierdzili, że ciągnięcie tej typologii po zagładzie Pompejów nie ma sensu. Jednak kiedy okazało się, że freski w późniejszych willach rzymskich nawiązywały do poprzednich stylów i jedynie gusta właściciela decydowały o tym jak malowidła mają wyglądać uznano, że typologia zaproponowana przez niemieckiego badacza ma sens.
Style malarstwa rzymskiego
Styl pompejański pierwszy
Styl pompejański pierwszy stosowany był od II wieku p.n.e. do około 80 roku p.n.e.w ośrodkach związanych z kulturą helleńską. Nazywany był też stylem inkrustacyjnym lub strukturalnym. Cechowały go dekoracje ścienne z zastosowaniem sztukaterii imitujących marmurowe, alabastrowe płyty umieszczane na ścianach. Wprowadzały one podział płaszczyzny ściany na trzy poziome części. Pas położony najniżej naśladował cokół i ortostaty. Kolorystyka cokołu, na ogół żółta, naśladowała drewno. Ortostaty kształtowane były w postaci płyt w układzie pionowym.
Część środkowa ściany zdobiona była płaskimi płytami układanymi poziomo w kolorach naśladujących wielobarwne marmury. Tą część ściany wieńczył gzyms ze stiuku zdobiony ząbkami. Najwyższy pas stanowiła gładka, biała ściana, czasem wykończona pasem drugiego gzymsu.
Podział uzupełniany był przez wprowadzenie w narożach wnętrza oraz wzdłuż ścian stiukowych pilastrów prowadzonych od podłogi do sufitu, ozdobionych bogatym reliefem w formie głowicy. Najwyższy pas, gzymsy i pilastry malowano kolorem białym.
Często uważa się, że styl pierwszy kopiował dworski styl życia władców macedońskich, a malunki odwzorowują dekoracje ścian ich pałaców i grobowców. I tak na przykład słynna mozaika z Domu Fauna w Pompejach – ukazująca bitwę pod Issos w 333 roku p.n.e. – jest zapewne repliką obrazu greckiego malarza Filoksenosa z Eretrii.
Styl pompejański drugi
Rozwijał się w okresie od około 90 roku p.n.e. do 15 p.n.e. Zostały wprowadzone w nim obrazy iluzjonistyczne z przedstawieniami pejzażu i motywów architektonicznych. Dekoracja miała wprowadzić wrażenie większych przestrzeni. Na ścianach pojawiły się imitacje obrazów tablicowych przedstawiające sceny mitologiczne rozgrywane na tle krajobrazu. Elementy sztukaterii stopniowo zostają zastępowane malarskimi ich odpowiednikami.
Sam podział ścian przypomina styl pompejański pierwszy. Jednak stopniowo wprowadzane zmiany zastępują poszczególne jego elementy. Do około 70 p.n.e. znaczna część zdobień wykonywana jest w stiuku. W kolorystyce dominują barwy: biały, czerwony, żółty, zielony i fioletowy. Po 70 roku p.n.e. wprowadzane są malarskie iluzje naśladujące prześwity w ścianach. Namalowane kolumny dzielą płaszczyznę ścian na trzy części, z których środkowa (interkolumnium) jest wyraźnie dominująca.
W tym okresie pojawiają się pierwsze naśladownictwa obrazów tablicowych zdobiących górne części ścian. Po roku 50 p.n.e. wprowadzane zmiany potęgują wrażenie przestrzeni, prześwitów w ścianach, które coraz bardziej przypominają dekoracje teatralne. Wprowadzony zostaje pejzaż ogrodowy wraz z ogrodową architekturą. W latach czterdziestych wprowadzone zostają duże kompozycje pokrywające całe ściany w taki sposób, jakby one w ogóle nie istniały lub były przeźroczyste, a widoczny pejzaż oglądany jest w naturze. Po 40 p.n.e. nastaje moda na stopniowe zamykanie otwartych prześwitów, coraz częściej stosowane są malowane wprost na ścianach dekoracje w formie obrazów tablicowych.
W okresie trwania stylu drugiego charakterystyczne były dekoracje pinaksy, które malowane były na płytach, umieszczanych pomiędzy kolumnami zdobiącymi ściany skene. Tego typu dekoracje stosowane były w teatrach greckich.
Styl pompejański trzeci
Zwany także orientalnym lub egiptyzującym, trwa od około 20 roku p.n.e. do 50 roku n.e. Cechą charakterystyczną jest odejście od iluzjonizmu. Przestrzegana jest ścisła symetria podziału ściany i centralna kompozycja dekoracji. Ściana dzielna jest w układzie poziomym i pionowym. Nadal utrzymany jest podział na trzy części poziome: cokół, część środkowa górna. W wydzielonej podziałem pionowym, w środkowej części ściany dopuszcza się podział na trzy lub pięć płaszczyzn rozdzielony malarskimi motywami geometrycznymi lub roślinnymi w formie girland rozwieszonych pomiędzy smukłych kolumienek przypominających podstawy kandelabrów.
W tle pojawiają się delikatne motywy ptaków lub częściowo fantastycznych zwierząt. Często wprowadzane są rośliny i zwierzęta charakterystyczne dla pejzażu egipskiego.
Tak wydzielone płaszczyzny zdobione są imitacjami obrazów tablicowych. Miejsce środkowe zajmowane jest sceną z przedstawieniem figuralnym. Boczne płaszczyzny zdobione są pojedynczymi motywami w formie figur, mniejszych obrazków itp. Po 25 roku n.e. następuje pewien powrót do iluzji przez wprowadzenie w wydzielonych kwaterach obrazów przedstawiających widok na otwartą przestrzeń (np. wyobrażenie prześwitu lub okna z widniejącym w dali pejzażem architektonicznym).
Styl pompejański czwarty
Za okres jego trwania przyjmuje się lata 50 – 100 n.e. Szczególną popularność zdobył za panowania Nerona oraz w Pompejach podczas prac związanych z odbudową miasta po trzęsieniu ziemi (po 63 roku n.e.).
Również w Rzymie zaczęto stosować ten styl. W 64 roku n.e. rozpoczęto budowę Złotego Domu Nerona, którego ściany pokrywane były obrazami przedstawiającymi ogromne prześwity, w których widoczne były kolejne sale, komnaty o otwartych drzwiach i oknach, loggiach, balkonach. Ukazywana architektura była nierealna, (stąd nazwa stylu określanego także mianem stylu architektury fantastycznej) ukazywane budynki i ich fragmenty nie spełniały wymogów perspektywy ani zasad stosowanych w ówczesnym budownictwie. Celem tych piętrzących się obrazów było stworzenie iluzji głębi.
Rozwój stylu czwartego dzieli się na dwie fazy – klaudyjską i flawijską. W pierwszej doszło do zaniku ściany zamykającej wnętrze – cała ściana malowana była w prześwity, otwarte drzwi i okna, za którymi widniał pejzaż wiejski, z widocznymi z oddali budynkami (tego typu zabieg nazywa się tzw. ścianą przezroczystą). Zanika w tej fazie także klasyczny trójpodział powierzchni środkowego pasa ściany.
W fazie flawijskiej widoczny jest nawrót do stylu drugiego – powraca system kompozycji centralnej, kopie malowideł sztalugowych ze scenami mitologicznymi oraz malowidła sceniczne. Nie występuje w tej fazie także tzw. przezroczysta ściana.
W stylu dominują kolory ciepłe, zwłaszcza czerwony, brązowy i żółty. Oprócz malowideł iluzjonistycznych ponownie pojawiały się kopie obrazów tablicowych o tematyce mitologicznej.
W sposób niezależny od głównych prądów w stylach malarskich rozwijały się także dekoracje o innej tematyce. W jadalniach często spotykane były malowidła przedstawiające martwe natury złożone z ryb, ptaków, owoców, szklanych naczyń z wodą. Spotykane są też malowane wprost na ścianach portrety najprawdopodobniej mieszkańców domów.
Malarstwo okresu cesarstwa jest właściwie nieznane. Zachowały się nieliczne przykłady fresków z II wieku n.e. wykonanych w grobowcach oraz kilka przykładów z III wieku n.e. zdobień wnętrz mieszkalnych odnalezionych w Rzymie i Ostii. Na tej podstawie można wyrokować, że panowały w tym okresie dwa style: iluzjonistyczny i późno-rzymski. Pierwszy to obrazy postaci z pejzażem lub elementami architektonicznymi w tle. Drugi styl reprezentowany jest przez malarstwo figuralne na neutralnym tle w obramowanych czerwonymi pasami polach.
Uczeni sądzą, że w całym Imperium Rzymskim występowały określone wzorniki, z których właściciele posiadłości wybierali odpowiadającą im dekorację malarską i mozaikową. Styl i motyw był praktycznie ten sam, jednak w zależności od regionu stosowano inne materiały.
Ponadto niektórzy badacze sądzą, że niektóre malunki były preferowane w różnych częściach domus lub budowli. I tak na przykład sceny erotyczne i akty żeńskie pojawiać się miały zwłaszcza w sypialniach lub lupanarach. Nie jest to jednak pewne, gdyż pokoje rzymskie nie zawsze miały stałe funkcje. Warto także pamiętać, że domy zmieniały swoich właścicieli lub po prostu wymagały remontu. To spowodowało, że np. w 2005 roku badacze odkopali na wzgórzu Celio w Rzymie willę rodu Waleriuszy. Ustalono, że niektóre pomieszczenia budowli pomalowano po wzniesieniu budowli w I wieku p.n.e., następnie w II wieku n.e. dekorację zmieniono, by potem przemalować ją znowu.
Co warte podkreślenia malarstwo rzymskie jest praktycznie anonimowe. Wykonawcą malunków był zazwyczaj niewolnik grecki, który miał raczej opinię rzemieślnika, niżeli artysty. Po dziś dzień zachowało się niewiele nazwisk np.: Studius za panowania Oktawiana Augusta lub Famulus za rządów Nerona. Malowano w ten sposób, że podkład robił pomocnik, by potem do właściwej pracy mógł przystąpić mistrz w swoim fachu.
Historycy sztuki twierdzą, że Rzymianie w okresie schyłkowym wcale nie zapomnieli jak malować proporcjonalnie. Wraz z rozszerzaniem się chrześcijaństwa dominować zaczęła po prostu nowa estetyka i inna forma przekazu. Przestano odwzorowywać naturę, a skupiono się na symbolice i próbie ukazania wewnętrznego światła.
