Rozdziały
Teatr antycznego Rzymu był bardzo różnorodną i ciekawą formą sztuki. Miały miejsce różnego rodzaju festiwale, teatry uliczne, akrobacje czy duże występy teatralne, jak komedie Plauta czy tragedie Seneki Młodszego. Mimo, że Rzymianie przykładali dużą wagę do tradycji i własnej twórczości, wraz z procesem hellenizacji w III wieku p.n.e. dzieła greckie zaczęły mieć coraz większy wpływ na rzymski dramat. Greckie oddziaływanie na rzymską kulturę wynikało z faktu, że Rzymianie w latach 270-240 p.n.e. zdobyli greckie kolonie. Wpływ hellenistycznej kultury można było odnotować w całym zachodnim Imperium, wokół Morza Śródziemnego, osiągając z czasem nawet Brytanię. W ten sposób rzymskie przedstawienia i dramaty nabrały różnorodności, wyrazu i wyszukania jak nigdy wcześniej.
W twórczości scenicznej starożytnego Rzymu wyróżnia się kilka charakterystycznych odmian sztuk teatralnych (ułożone są w kolejności popularności wśród Rzymian):
- Mim – krótka, często improwizowana scenka z życia, popis aktorski;
- Pantomima – nieme widowisko, w którym aktorzy posługiwali się gestem i ruchem, nie stroniące od dosadności i okrucieństwa. Aktor (pantomimus) zwykle był postacią poboczną występu, a jego zadaniem było tańczenie, śpiewanie;
- Fabula atellana – ludowa farsa italska, w której aktorzy występowali w maskach charakterystycznych dla poszczególnych postaci;
- Fabula palliata – sztuka komediowa, w której Rzymianie naśmiewają się z Greków (twórcami palliaty byli m.in. Plaut i Terencjusz);
- Fabula togata – sztuka komediowa, w której Rzymianie naśmiewają się z samych siebie;
- Fabula cothurnata – tragedia o charakterze greckim;
- Fabula praetexta – tragedia w stylu rzymskim.
Wirtualna podróż po greckich i rzymskich teatrach
Kształtowanie się teatru rzymskiego
Rzymski historyk Tytus Liwiusz wspomina, że Rzymianie po raz pierwszy mieli do czynienia z teatrem w IV wieku p.n.e., kiedy to miał miejsce występ teatralny aktorów etruskich. Historyk Richard Beacham twierdzi jednak, że Rzymianie mieli styczność ze sztuką teatralną jeszcze na długo przed wspomnianym kontaktem Rzymian z aktorami etruskimi. O rzymskim dramacie jako takim mówić możemy od 240 roku p.n.e., kiedy to Liwiusz Andronikus – Grek, który stał się pierwszym rzymskim poetą – na ludi Romani między 15 a 18 września 240 p.n.e., wystawił po raz pierwszy komedię i tragedię grecką w dokonanej przez siebie przeróbce łacińskiej i tę datę uważa się za umowny początek literatury rzymskiej. Na podstawie zachowanych tytułów widać, że przerabiał głównie sztuki Sofoklesa i Eurypidesa. W roku 204 p.n.e. na polecenie pontyfików Liwiusz Andronikus ułożył dla przebłagania bogów pieśń chóralną. Śpiewał ją chór złożony z dwudziestu siedmiu dziewic.
W 235 roku p.n.e. inny poeta rzymski Gnejusz Newiusz wystawił swój pierwszy dramat w Rzymie. Jego dramaty były zazwyczaj przeróbkami z kultury greckiej. Wystawiał także własne komedie o tematyce rzymskiej (fabula togata). Do naszych czasów dotarło 35 tytułów tych sztuk i około 140 fragmentów. Wprowadził do literatury rzymskiej fabula praetexta czyli tragedię o tematyce narodowej. Newiusz był autorem pierwszych rzymskich tragedii opartych na tematyce mitologicznej (Romulus) i historycznej (opis zwycięstwa nad Galami – Clastidium). Napisał Bellum Poenicum – epos o I wojnie punickiej (7 ksiąg), który to utwór wywarł wpływ na”Eneidę” Wergiliusza.
Gnejusz Newiusz naraził się (przez złośliwe aluzje w swych utworach) rodowi Cecyliuszy Metellów i Scypionowi Afrykańskiemu. Był więziony w 206 roku p.n.e. i skazany na karę pręgierza. Po uwolnieniu osiadł w afrykańskim mieście Utyka, gdzie zmarł. Z jego twórczości pozostały jedynie niewielkie fragmenty oraz tytuły dramatów.
Zarówno Andronikus jak i Newiusz zasłużyli się dla rzymskiego dramatu. Pierwszy znany był z tragedii, kiedy drugi tworzył komedie. Ich następcy podążali zazwyczaj jedną z tych dróg, co wpłynęło na ich intensywny rozwój. Do początku II wieku p.n.e. dramat rzymski miał już ustabilizowaną pozycję w kulturze Rzymu. Ponadto uformowała się „gildia” dramatopisarzy rzymskich (collegium poetarum).
Wszytskie komedie rzymskie, które przetrwały to tzw. fabula palliata (komedie oparte na greckich pierwowzorach) i pochodzą spod pióra dwóch dramatopisarzy: Plauta i Terencjusza. Odtwarzając greckie oryginały obaj rezygnowali z roli chóru w utworze, dzieląc dzieło na epizody. Ponadto wprowadzili muzykę w czasie dialogów (1/3 dialogów Plauta i 2/3 u Terencjusza). Miejsce akcji to głównie ulice. Plaut, bardziej popularny ze wspomnianej dwójki, pisał (między 205 a 184 p.n.e.) głównie farsy wypełnione inteligentnymi i żartobliwymi dialogami. Utwory pisane były językiem dosadnym, zbliżonym do potocznej łaciny tamtego okresu, przedstawiając wiele realistycznych sytuacji z życia w starożytności.
Terencjusz z kolei tworzył w latach 166-160 p.n.e. Jego 6 komedii przetrwało do naszych czasów. Tematykę utworów Terencjusza zdominowały miłosne przeżycia i uniesienia młodzieńców ateńskich, zakochanych w heterach; a stałymi motywami akcji były: rozłąka, odnalezienie i rozpoznanie. Terencjusz był o pokolenie młodszy od Plauta, i nigdy nie zdołał przyćmić go sławą i popularnością. O ile jednak sztuki Plauta chętnie grywano w teatrach, o tyle sztuki Terencjusza dość wcześnie zostały w rzymskim szkolnictwie wciągnięte na listę lektur szkolnych i utrzymały się w tej roli aż do końca starożytności. Zapewniło im to cyrkulację w liczbie kopii wystarczającej do tego, żeby mogły zachować się do naszych czasów.
Żadna rzymska tragedia nie przetrwała do naszych czasów, pomimo faktu że była to popularna forma dramatu. Historycy znają trzy nazwiska wczesnych dramatopisarzy: Enniusza, Pakuwiusza i Akcjusza. Z czasów cesarstwa przetrwały tragedie twórczości: Seneki Młodszego i nieznanego autora. Z dorobku Seneki znamy 9 dramatów, z których każdy to fabula crepidata (zaczerpnięte z greckich oryginałów). Do jego twórczości należą:
- „Herkules szalejący” (Hercules Furens)
- „Herkules etejski” (Hercules Oetaeus)
- „Trojanki” (Troades)
- „Fenicjanki” (Phoenissae)
- „Medea” (Medea)
- „Fedra” (Phaedra)
- „Edyp” (Oedipus)
- „Agamemnon” (Agamemno)
- „Tyestes” (Thyestes)
Tragedie Seneki były prawdopodobnie utworami niescenicznymi, przeznaczonymi jedynie do czytania lub recytacji. Autorstwo przekazanej w zbiorach tragedii Seneki Octavii jest kwestionowane. Obecnie większość badaczy uważa, że powstała ona już po śmierci jej rzekomego autora.
Historycy nie znają kto jest autorem jedynego zachowanego przykładu fabula praetexta (dzieło na podsatwie rzymskiego oryginału).
Bohaterowie rzymskich komedii |
|
Teatr rzymski
Teatr rzymski wykazywał wiele cech wspólnych z teatrem greckim okresu hellenistycznego. Budowla złożona była z podobnych elementów, ale istniały też dość znaczne różnice. Teatr zbudowany był z widowni (cavea), sceny (pulpitum) oraz budynku scenicznego zwanego skene. Rzymskie teatry były kryte dachem chroniącym przede wszystkim przed promieniami słońca (nad widownią rozpinana był płócienna osłona). Widownia była wpisana w rzut prostokąta. Rzymskie teatry budowane były najczęściej na płaskim (w porównaniu z Grecją) terenie. Widownia zatem była inaczej ukształtowana. Było to półkole wpisane w czworobok o amfiteatralnie umieszczonych miejscach dla widzów. W tylnej części w narożach o kształcie zbliżonym do trójkąta z wklęsłym bokiem umieszczano klatki schodowe, pozwalające wejść na widownię. Do klatek prowadziły zewnętrzne, szerokie drzwi umieszczone pod arkadami fasady widowni. Fasada zbudowana była jako kilkukondygnacyjny arkadowy mur zwieńczony galerią. Sama widownia podzielona była poziomymi przejściami (praecinctiones) oraz biegnącymi promieniście schodkami (scalaria) na sektory poziome (maeniana) i pionowe (cunei). Półkolisty placyk (orchestra) w porównaniu z teatrami greckimi został zmniejszony (chór nie zawsze brał udział w rzymskich przedstawieniach). Za to proskenion, zwany w Rzymie pulpitum, został poszerzony. Widownia nie sięgała poza średnicę orchestry, więc wydłużono skene. Jej część frontowa posiadała liczne nisze, ryzality, kolumny i zdobienia malarskie, a umieszczone w nich drzwi służyły aktorom do wychodzenia na scenę i opuszczania jej. Środkowe, największe, służyły głównym bohaterom, boczne pozostałym osobom. W fasadzie umieszczano troje drzwi. Hyposkeon także został pokryty licznymi płaskorzeźbami. Nowością teatrów rzymskich było zastosowanie kurtyny (aulaeum), którą opuszczano w dół, do specjalnie przygotowanego otworu. Kolejną innowacją wprowadzoną przez Rzymian było zastosowanie plakatów teatralnych nazywanych programinata, informujących o mającym się odbyć przedstawieniu.
Teatr nie miał niemal w Rzymie rodzimej tradycji. Najprawdopodobniej z tego powodu senat rzymski zakazał umieszczania miejsc siedzących w budowanym w Rzymie od 154 p.n.e. teatrze. Prace zostały przerwane. Najstarszym odkrytym na terenie starożytnego Rzymu jest tzw. Teatr Wielki w Pompejach. Zbudowany został ok. 80 roku p.n.e. i mógł pomieścić około 15.000 widzów. W Rzymie pierwszy drewniany teatr wybudowano dopiero w 58 roku p.n.e. (za zgodą Marka Skaurusa). Trzy lata później, aby uzyskać zgodę na wybudowanie teatru z kamienia na Polu Marsowym, Pompejusz nakazał umieścić na koronie widowni kaplicę Wenus Zwycięskiej. Widzowie siedzieli, co prawda tyłem do kaplicy podczas przedstawienia, ale w pozostałym czasie widownia budowli postawionej przez Pompejusza przypominała monumentalne schody prowadzące do świątyni. Ostatnia informacja o zbudowany teatrze rzymskim pochodzi z 17 roku p.n.e.
Najlepiej zachowały się z okresu rzymskiego teatry w Orange (Vaucluse) we Francji i w Leptis Magna w Libii.
Teatry rzymskie w Brytanii
Teatry rzymskie pojawiły się w Brytanii, w niedługim czasie po tym, jak doszło do inwazji na wyspę w roku 43 n.e. wojsk cesarza Klaudiusza (41-54 n.e.). Tacyt wspomina, że teatr powstał w rzymskiej kolonii Camulodunum, pierwszej stolicy rzymskiej w Brytanii. Zdaniem badaczy budowa zakończyła się już w latach 50. I wieku n.e.
W II wieku n.e. w Brytanii znajdowało się wiele teatrów, co dowodzi, jak dużym zainteresowaniem cieszyły się występy teatralne zarówno wśród lokalnej społeczności, jak i kolonistów. Kamienne teatry znajdowały się w Canterbury, Verulamium, Colchester, Gosbecks Farm, Leicester, a być może także Londynie i Cirencester. Teatry nierzadko znajdowały się w pobliżu śwtątyń, co dowodzi że na scenach teatrów odprawiano także rytuały. Zaznaczyć należy, że zachowane ślady po teatrach wskazują, że powstawały one główneie w południowych częściach prowincji. Północne tereny Brytanii, z racji na mocną militaryzację, wykluczały potrzebę powstawania takich budowli.
Najlepiej zachowanym teatrem w Brytanii jest obiekt znajdujący się w Verulamium, który znajduje się na południowy-zachód od St Albans, we wschodniej Anglii. Verulamium było trzecim, co do wielkości, miastem rzymskim w Brytanii, a sam teatr powstał w połowie II wieku n.e. Obiekt był ściśle powiązany ze znajdującą się obok świątynią. Na widowni zasiąść mogło nawet kilka tysięcy ludzi; więcej niż liczyło samo miasto. Teatr posiadał warsztaty, magazyny oraz sypialnie – być może dla aktorów. W IV wieku n.e. teatr został zapewne porzucony i zapomniany; w XIX wieku przypadkiem doszło do jego odkrycia.
Badacze zastanawiają się jednak, dlaczego tak istotne ośrodki jak York czy Bath nie posiadają śladów bo kamiennych teatrach. Zdaniem naukowców w Brytanii mogły być popularne drewniane teatry, po których nie pozostały naturalnie ślady.
Co wiemy o aktorach w Brytanii? Znamy jedynie jedną osobę z imienia, która wykonywała zawód aktora w rzymskiej Brytanii. Była to niejaka Verecunda ludia (czyli „aktorka Verecunda”), której imię wyryto na fragmencie ceramiki w Leicester. Na tym samym małym kawałku materiału umieszczono imię Lucjusza, który był ponoć gladiatorem. Zdaniem badaczy znane nam z imiona obie osoby mogły stanowić część podróżującej trupy, która zabawiała rozrywką kolejne miejscowości. Zachowany fragment ceramiki z kolei mógł być swego rodzaju reklamą.
Aktorstwo
Rzymscy aktorzy mieli złą opinię, a ich moralność musiała się często mierzyć ze skromnym i dekadenckim stylem życia społeczeństwa. Najczęściej aktorami byli niewolnicy lub wyzwoleńcy ze Wschodu, z racji na fakt, że rzymskie prawo źle widziało wszelkie występy obywateli rzymskich na scenie. Występy aktorów mogły być sprośne, bardzo seksualne i obraźliwe, co prowadziło do krytyki przez konserwatywnie nastawione społeczeństwo rzymskie. Często aktorzy pozwalali sobie na krytykę sceny politycznej państwa, co powodowało negatywne reakcje cesarzy. Na przykład cesarz Julian Apostata zabronił rzymskim kapłanom udawania się na występy teatralne, co też miało odebrać sztukom ich prestiż. Cesarz Tyberiusz nie godził się z kolei na jakikolwiek kontakt aktorów z przedstawicielami wyższych klas. W czasach wczesnej Republiki kobiety nie miały dostępu do profesji aktora, z uwagi na niestosowność profesji. W czasach imperialnych wiele kobiet zostało sławnymi aktorkami, co spotykało się z krytyką męskiej strony profesji. Naturalnie odnotować można także popularnych aktorów płci męskiej: niejaki Roscius – aktor komediowy lub Aesopus – aktor tragiczny. Niektórzy aktorzy mieli także licznych przyjaciół w wyższych kręgach, co pozwalało im załatwić konkretne sprawy.
W starożytnym teatrze rzymskim kolory symbolizowały funkcję aktora w przedstawieniu. I tak starcy ubierani byli na biało, czyli w kolor żałobny, młodzi mężczyźni – w purpurę, natomiast złodzieje i oszuści na szaro – stąd powiedzenie „zrobić kogoś na szaro”.
Występy teatralne popularne pozostały aż do połowy IV wieku n.e. W ciągu tego czasu aż 102 ze 176 ludi publici poświęconych było grze aktorskiej.
Znani rzymscy dramatopisarze |
|
Teatr rzymski w zdecydowanej mierze wywodził się od greckiego pierwowzoru. Tym jednak co go odróżniało była różnorodność rozrywek dla tłumu oraz ilość ludzi uczęszczających na występy. Ogromna masa Rzymian domagała się ciągłego wymyślania nowych form rozrywek. To z kolei prowadziło do spłycania przekazu i przykładania większej uwagi do elementu zabawowego; nierzadko pokazywano obsceniczne sceny, przepełnione wulgaryzmami i negatywnym przekazem. Niektórzy badacze przyrównują rzymski teatr bardziej do cyrku niż sztuki.
Maski teatralne
Jedynym antycznym źródłem informacji o maskach, które wykorzystywano w starożytności, w czasie występów teatralnych jest Juliusz Polluks, grecki naukowiec z III wieku n.e., który napisał dzieło Onomasticon. W swoim dziele wymienia on łącznie 44 różne maski komiczne, które można było użyć w czasie przedstawienia.
Dużą ilość informacji oraz ogólne wyobrażenie o tym jak wyglądały maski teatralne w starożytnej Grecji i Rzymie dają nam zachowane antyczne artefakty, na których znajdujemy odtworzony wygląd wyposażenia aktorów. Po dzień odkrywamy m.in. lampy oliwne w kształcie masek teatralnych czy kamea z wyrytymi maskami. Do naszych czasów nie zachowały się żadne stricte maski teatralne; wynika to z faktu, że wykonane były one z materiałów organicznych, które nie miały praktycznie żadnych szans przetrwać.
Antyczne maski były z pewnością pięknie zdobione i bardzo kolorowe, co tylko potęgowało odbiór gry aktora, od maski którego odbijało się światło dzienne. Należy przypomnieć, że w przeciwieństwie do współczesnych teatrów, w starożytności obiekt tego typu były otwarte, a słońce pomagało w tworzeniu odpowiedniego widowiska.
Jak wskazują najnowsze badania (w tym z 2007 roku zespołu badaczy dr Amy R. Cohen), w dużych i otwartych teatrach, zarówno kształt obiektu, jak i same maski, wzmacniały głos aktora. Jak się okazuje, aktor w masce mówiąc w niższym tonie, posiadał wyraźniejszy głos. Zaznaczyć należy także, że wielkość maski i odległość od twarzy aktora powodowały, że głos rezonował. Co więcej, maska umożliwiała widzom lepiej słyszeć głos aktora, który nie musiał kierować się konkretnie w ich stronę. Przykładowo aktor odwrócony plecami do sekcji widowni, jeżeli nie posiadał maski na twarzy, był bardzo słabo, albo w ogóle słyszalny.
Arystoteles mówił, że skuteczny aktor to taki, który ma donośny harmonijny i rytmiczny głos. Jak się okazuje więc, maski nie miały znaczenia jedynie wizualnego, ale i akustyczne.