Rozdziały
Konsul (consul) był jednym z dwóch najwyższych rangą urzędników rzymskich wybieranych przez komicja centurialne (Comitia Centuriata) na roczną kadencję. Nazwa tego stanowiska wzięła się od słowa consulere, czyli „zwoływać na obrady”.
Początkowo zwano ich również praetores („idący na czele”) lub iudices. Wypełnianie powierzonej funkcji rozpoczynano z dniem 1 sierpnia, a od 153 roku p.n.e. od dnia 1 stycznia. Swoją władzę dzierżyli przez 1 rok, z tym, że w każdym miesiącu władzę sprawował, kolejno, jeden z nich.
Powołanie urzędu konsula wiąże się tradycyjnie z ustanowieniem Republiki w 509 roku p.n.e. Początkowo konsulami byli wyłącznie patrycjusze. W roku 444 p.n.e. trybun Kanulejusz złożył wniosek o dopuszczenie plebejuszy do konsulatu. Po zaciętych sporach zgodzono się na zawieszenie konsulatu, zamiast niego wprowadzono nowy urząd trybunów wojskowych z władzą konsularną (tribuni militum consulari potestate) powoływanych w liczbie od 3 do 8, dostępny zarówno dla patrycjuszy jak i plebejuszy. Część uprawnień konsulów przeniesiono jednak na ustanowiony wówczas w 443 roku p.n.e. urząd cenzora, dostępny tylko dla patrycjuszy. Ta forma rządu trwała do roku 366 p.n.e. kiedy na mocy lex Licinia Sextia powrócono do wyboru dwóch konsulów, tym razem powoływanych zarówno z patrycjuszy jak i plebejuszy.
Kandydat na konsula (candidatus – zwany tak od lśniąco białej togi – toga candida) musiał osobiście zgłosić się na forum. Konsul musiał mieć ukończone 43 lata, sprawować poprzednio urzędy przewidziane w tzw. cursus honorum czyli kolejno kwesturę, edylat i preturę a reelekcja po zakończeniu rocznej kadencji mogła nastąpić dopiero po 10 latach. W wypadku śmierci lub zrzeczenia się urzędu przez jednego z konsulów, drugi zwoływał komicja, które wybierały konsula dokooptowanego (consul suffectus). Konsul przekazując swój urząd następcy wypowiadał zdanie: feci quod potui, faciant meliora potentes („zrobiłem, co mogłem, kto potrafi, niech zrobi lepiej”).
Konsulowie posiadali imperium maius, co oznaczało najwyższą władzę wojskowo-religijną na terenie miasta i poza nim. Był zwierzchnikiem wszystkich innych urzędników, z wyjątkiem trybunów ludowych. Posiadał władzę anulowania zarządzeń innych urzędników, posiadał też prawo karania za nieprzestrzeganie wydanych zarządzeń (coercitio). Mógł każdego obywatela zawezwać do stawiennictwa (tzw. vocatio), a w razie odmowy kazać aresztować i doprowadzić (tzw. prensio). Do ich zakresu ich działań należało:
- Kontrolowanie działalności wszystkich urzędników, za wyjątkiem trybunów ludowych.
- Zwoływanie posiedzeń senatu (ius agendi cum patribus) i zgromadzeń ludowych (ius agendi cum populo). Przewodniczyli ich obradom, poddawali pod głosowanie wnioski i wykonywali podjęte uchwały.
- Nadzorowanie wykonywania uchwał senatu i zgromadzeń ludowych.
- Unieważnianie i zmienianie zarządzenia innych urzędników. Konsul mógł wetować decyzje swego kolegi (intercedere).
- Przeprowadzanie wyborów urzędników.
- Posiadali tzw. imperium militare (dosłownie „władza walczenia”), prawo zaciągania wojska, dowodzenia nim i powoływania trybunów wojskowych, centurionów, legatów itd. W armii konsul miał nieograniczoną władzę życia i śmierci do II wieku p.n.e.
- Organizacja świąt latyńskich na Górze Albańskiej.
- Przyjmowanie obcych poselstw.
- Interpretowanie auspicjów (auspicia), czyli oficjalne wróżby dokonywane przez augurów – mogli w ten sposób zadecydować, czy wyruszenie na wyprawę wojenną jest zgodne z wolą bogów, czy nie.
Władza konsulów podlegała jednakże kilku ograniczeniom. Na terenie Rzymu, ich władza była ograniczona przez trybunów ludowych, którzy mieli prawo weta w stosunku do zarządzeń konsulów. Kolejnym ograniczeniem była możliwość odwołania się od wyroku skazującego na śmierć lub wygnanie, do ludu (provocatio ad populum). Instytucja odwołania istniała od początku republiki, a wprowadzono ją przy użyciu lex Valeria de provocatione ad populum z 509 roku p.n.e. Również jeden z konsulów mógł wystąpić przeciwko swojemu „koledze” poprzez wspomniane intercesio. Pod koniec republiki konsulowie mogli osiągnąć specjalne, daleko idące kompetencje na mocy tzw. Senatus consultum ultimum.
Konsulom towarzyszyli liktorzy w liczbie 12. Symbolem władzy liktorów był pęk rózg (fasces), w które, poza murami miasta, wpinano topór (secures), będący symbolem nieograniczonej władzy konsula. Innymi insygniami urzędu konsula były: toga z szerokim purpurowym szlakiem (toga praetexta), krzesło kurulne (sella curulis). Konsul posiadał również pomocników do spraw finansowych, w osobach 4 kwestorów (quaestores).
Po upływie kadencji, eks-konsul otrzymywał stanowisko prokonsula, namiestnika prowincji konsularnych, które przypadły mu w drodze losowania (provincias sortiri).
Nazwiskami konsulów oznaczano lata, np. rok 63 p.n.e. nie był w Rzymie oznaczany numerem od założenia Rzymu, lecz sformułowaniem rok konsulatu Marka Cycerona i Gajusza Antoniusza. W Rzymie, w okresie republiki, lata były datowane według nazwisk konsulów. Listę konsulów można odtworzyć z zachowanych spisów, tzw. fasti consulares, prowadzonych przez pontyfików.
Okres cesarstwa
W okresie cesarstwa ranga konsulatu mocno zmalała. Przez wczesne lata pryncypatu konsulowie nadal byli wybierani przez komicja centurialne jak w Republice; w praktyce jednak to cesarz decydował o ich nominacji, co z czasem stało się regułą. Za pryncypatu ich liczba wzrosła, gdy stworzono obok zasadniczej pary (consules ordinarii) dodatkowe pary konsulów (consules suffecti), którzy sprawowali władzę tylko przez parę miesięcy.
Różne niepewne sytuacje i mnogość urzędów, jak np. w 190 roku n.e. za panowania cesarza Kommodusa doprowadziły do tego, że odebrano konsulom władzę nad wojskiem i nie mieli oni już wpływu na politykę państwa, uzyskując w zamian drugorzędne funkcje jurysdykcyjne. Za jego panowania konsulat sprawowało w jednym roku ponad 20 osób. Doprowadziło to do poważnych ograniczeń funkcji konsulów i zmniejszenia ich znaczenia w państwie. W okresie dominatu funkcja konsula stała się czysto honorowa. Od reform Konstantyna Wielkiego wybierano nadal dwóch konsulów, jednak odtąd jednego w Rzymie, drugiego w Konstantynopolu. Zasada ta została jednak szybko złamana i bywały lata, kiedy tylko jedna część cesarstwa miała swojego konsula.
Konsulowie byli wybierani nawet po upadku cesarstwa zachodniorzymskiego aż do 541 roku n.e., kiedy to cesarz wschodni, Justynian Wielki zniósł urząd.
Ubiór
Rzymski konsul w II wieku p.n.e. w trakcie dowodzenia armią mógł nosić pancerz różnorakiego stylu. Duży wpływ na ubiór i uzbrojenie miało wymieszanie się wpływów italsko-greckich oraz pamięć o Aleksandrze Wielkim i tzw. okres helleński. Niezależnie od opisu każdego ze styli, głównym celem ubioru konsula, jako głównodowodzącego wojskiem rzymskim, było przede wszystkim zaimponowanie wojsku1.
- Pierwszy zakładał noszenie posrebrzanych nagolenników i hełmu apulo-korynckiego z dwoma piórami (purpurowe lub czarne) i podłużnie umocowanym grzebieniem z końskiego włosia, co miało wyraźnie odróżniać go niższych stopniem oficerów, którzy nosili zbroję wykonaną z brązu. Co więcej, na hełmie umieszczano oczy wykonane z kości słoniowej i pasty szklanej. Nosił także zapewne płaszcz (sagum). Zbroja uformowana była w kształt muskularnej klatki piersiowej.
- Drugi styl zakładał noszenie posrebrzanego hełmu attyckiego z napolicznikami, z wytłoczonymi błyskawicami (symbolami Jowisza), z podłużnie ustawionym grzebieniem z końskiego włosia. Dodatkowo nosił calcei senatorii (buty) i czerwoną tunikę. Posiadał także ozdoby sztylet (parazonium) oraz pancerz lub nagolenniki, które mogły posiadać wizerunek Gorgony.
