Rozdziały
Senat rzymski (Senatus) w czasach republiki był ciałem ustawodawczym i wykonawczym, a w czasach Cesarstwa Rzymskiego tylko ciałem ustawodawczym. Rzymski Senat teoretycznie był tylko organem doradzającym urzędnikom wybranym przez lud. Jednak jego rola uległa znacznemu poszerzeniu w okresie dojrzałej republiki. Od I wieku p.n.e. jego znaczenie zdecydowanie spadło, by ostatecznie jako organ zostać zdegradowanym w czasach cesarstwa jedynie do pozycji honorowej bez istotnej władzy.
Senatorzy byli nazywani „ojcami” (patres) ze względu na pozycję jaką posiadali w Republice oraz górującą powagę (auctoritas). Senatorowie posiadali purpurowy pas na tunice (latus clavus) i purpurowe okrycie nogi, ze sprzączką z kości słoniowej w kształcie półksiężyca (mullei cum lunula) oraz złoty pierścień ozdobiony drogocennym kamieniem (anulus aureus). Obuwie senatorów nazywane było calcei. Niezależnie od okresu państwa senatorzy zajmowali zawsze najlepsze miejsca w teatrze i cyrku.
Okres republiki
W okresie wczesnej republiki w ławach rady zasiadało 100 senatorów. Liczbę tą jednak często zmieniano. W II wieku p.n.e. gremium zwiększono do 300. W roku 80 p.n.e. za dyktatu Sulli ustanowiono 600 przedstawicieli, by za Cezara zwiększyć do 900. Senatorowie wybierani byli spośród dorosłych mężczyzn pochodzących z najbardziej wpływowych i najzamożniejszych rodzin patrycjuszy z tzw. rodów senatorskich. W senacie mogli zasiadać obywatele rzymscy o nienagannej opinii, będący w wieku powyżej 45 lat i posiadający majątek ziemski o wartości co najmniej 400.000 sesterców. Stanowisko senatora było dożywotnie, chyba że dany senator splamił się hańbą i został przez senat wykluczony ze swojego składu. Senatorowie ginęli też nierzadko w walkach frakcyjnych.
W okresie wczesnej republiki kandydatów proponował konsul, a zatwierdzał ich cały Senat. Pod koniec IV wieku p.n.e. funkcję konsula przejął cenzor. Dobór nazywano lectio senatus. W ławach senatu zasiadali byli i obecni urzędnicy, których wpisano na listę senatorów. Listę senatu sporządzano według rangi urzędów, a więc od najwyższego: konsulowie, pretorzy, edylowie, trybunowie i kwestorzy. Pierwszy na liście był zawsze jeden z konsulów, nazywany princeps senatus.
Decyzje zapadały poprzez jawne głosowania zwykłą większością głosów. Senatorzy przechodzili lub nie przez linię narysowaną na posadzce izby, przez co opowiadali się za lub przeciw wnioskowi. W trakcie niektórych ważnych głosowań dochodziło do przepychanek, czy też do zmuszania siłą opornych senatorów do przechodzenia na właściwą stronę. Quorum było różne, zależne od sprawy nad jaką obradowano. Jeżeli debatowano na temat wojny ważność obrad wymagała 1/2 uprawnionych, jeżeli zaś na temat mniej ważny potrzeba było tylko 1/3 wszystkich senatorów.
Każdy senator miał prawo do jednego wystąpienia w danej sprawie. Zgodnie z prawem nie wolno mu było przerywać, o ile sam nie przestał wygłaszać swojej mowy. Miał też prawo, zanim przeszedł do rzeczy, mówić o czym chciał i jak długo chciał. Było to wykorzystywane czasami do blokowania obrad poprzez niekończące się przemówienia. W senacie tworzyły się rozmaite frakcje, niektóre trwałe, a inne tylko dla poparcia projektu. W systemie politycznym republiki istniały dwie stałe partie:
Optymaci (optimates), czyli „najlepsi”, którzy reprezentowali interesy najmożniejszych i wpływowych rodów Rzymu. Powstało w II połowie II wieku p.n.e. Mieli poparcie w senacie i dążyli do utrzymania kontroli nad państwem przez nadzór nad administracją i finansami państwa. Aby utrzymać swoją pozycję, przeciwstawiali się jakimkolwiek próbom zmiany (demokratyzacji) ustroju republiki. W tym stronnictwie wyróżnić można Pompejusza Wielkiego, Cycerona, Brutusa.
Popularzy (populares), którzy reprezentowali interesy plebejuszów i chłopstwa. Początki działalności stronnictwa przypadają na czasy braci Grakchów (II połowa II wieku p.n.e.). Jego przedstawicielom nie udało się stworzyć jednego programu. Początkowo popularzy wykorzystywali urząd trybuna ludowego do zgłaszania weta. Popularzy przeciwstawiali się polityce dawnej arystokracji. Opowiadali się za: reformami agrarnymi, rozdawnictwem zboża (przekupywanie proletariatu przez państwo), prawami dla Italików, umorzeniem długów sądowych oraz oddaniem ekwitom sądów w sprawach o zdzierstwa w prowincjach. W późniejszym okresie republiki przywódcami popularów byli ludzie wywodzący się z nobilów jak np. bracia Grakchowie, Gajusz Mariusz czy Juliusz Cezar. Szczególnie zacięte walki toczyli optymaci z popularami w czasie reform Grakchów (lata 133-121 p.n.e.).
Senatorzy mogli |
|
Senatorzy nie mogli |
|
Miejscem spotkań senatu była głównie Kuria (Curia Hostilia), choć obrady niekiedy odbywały się w świątyni Jowisza Statora na Palatynie, świątyni Zgody, świątynia Kastora i Polluksa, a także w prywatnych pałacach.
Posiedzenia, poprzedzane przez wróżby, zwoływane były przez pretora, konsula lub trybuna ludowego i to właśnie urzędnik zwołujący obrady był przewodnikiem senatu. To on także przy pomocy herolda wręczał senatorom obwieszczenie (edictum). Odbywały się one dnia pierwszego, trzynastego i piętnastego każdego miesiąca. Możliwe było dodatkowe zwołanie gremium, jednak tylko w wyjątkowych sytuacjach, przy czym obrady te nie mogły odbywać się w czasie świąt religijnych. Zgromadzenie senatorów trwało zwykle od wschodu słońca do jego zachodu, niekiedy jednak kiedy omawiana była sprawa ważna przedłużano obrady do nocy. W posiedzeniach oprócz senatorów mogli uczestniczyć sekretarze, posłańcy oraz liktorzy. Posiedzenie zamykano słowami: Senat i Lud Rzymski uchwalił (Senatus populusque Romanus decrevit).
Uchwały senatu początkowo nie miały mocy ustawy (lex albo plebiscitum) i były tylko postanowieniem senatu (senatus consultum). Jednak wraz z poszerzaniem się uprawnień senatu zyskał on prawo do wydawania uchwał z mocą ustawy. Zapewniwszy sobie przewagę w państwie, Senat mógł bez obawy dbać o swoje interesy, tzn. grupy wielkich właścicieli ziemskich, których reprezentował. W tym też celu mógł nie dopuścić do uchwalenia wniosku, który był dla niego niewygodny. W wyjątkowych sytuacjach Senat miał możliwość ogłoszenia stanu wyjątkowego w Rzymie na podstawie specjalnej uchwały senatus consultum ultimum. Uprawnienie to zawieszało działanie organów oraz umożliwiało konsulom podjęcie odpowiednich kroków do przywrócenia porządku w mieście. To udogodnienie wielokrotnie było stosowane przez Senat w okresie kryzysu republiki w I wieku p.n.e.
Okres cesarstwa
Po ustanowieniu cesarstwa znaczenie senatu zdecydowanie zmalało. Stracił on całkowicie znaczenie polityczne, a wybór na senatora stał się tylko swojego rodzaju nobilitacją. Z czasem ukszałtowała się formuła tzw. adlectio, polegająca na włączeniu do senatu osoby, która nie pełniła urzędu, gwarantującego dostanie się do tej instytucji. Oprócz Rzymu swoje senaty posiadały też inne ważne miasta założone przez Rzymian (municypia). Warto tu wspomnieć chociażby o senacie w Konstantynopolu, który to w okresie upadku Cesarstwa Zachodnio-rzymskiego uzyskał znaczenie porównywalne z jego odpowiednikiem z Rzymu.
