Rozdziały
Wojny toczone przez Imperium Rzymskie na wschodzie do 117 roku n.e.
Tło historyczne
Państwa we wschodniej części basenu Morza śródziemnego rozwijały się od czasu upadku imperium Aleksandra Wielkiego pod wpływem kultury hellenistycznej. Ziemie te stały na wysokim poziomie cywilizacyjnym i ich mieszkańcy nie interesowali się zbytnio „barbarzyńskimi” krainami zachodnimi. O Rzymie informacje na wschód zaczęły napływać po wojnach tegoż miasta z Pyrrusem i miastami Wielkiej Grecji w III wieku p.n.e.
Władcy hellenistyczni zaczęli interesować się bardziej nową rosnącą potęgą z zachodu, gdy ku ich zgrozie i zdziwieniu legiony znad Tybru walczące w nowy sposób zmiażdżyły w walnej bitwie na Kynoskyfalaj w 197 roku p.n.e. wojska Filipa V, władcy Macedonii, ojczyzny niepokonanych żołnierzy Aleksandra Wielkiego. Swoją przewagę nad armiami hellenistycznymi legiony ukazały na wschodzie w bitwie pod Magnezją w zachodniej Azji Mniejszej w 189 roku p.n.e., podczas tak zwanej IV wojny syryjskiej. Bitwę stoczyły 2 legiony i wojska pomocnicze w sile około 30.000 ludzi pod dowództwem Lucjusza Scypiona z wojskami Antiocha III w sile około 72.000. Armia rzymska, formowana z pospolitego ruszenia, składała się głównie z ciężkozbrojnych legionistów, uzbrojonych w krótkie miecze – gladius, sztylety – pugio, oszczepy – pilum, częściowo w we włócznie – hasta, owalne wypukle tarcze – scutum i okryci byli w brązowe napierśniki różnych typów, kolczugi i stalowe bądź brązowe hełmy, była uniwersalną formacją na każdy rodzaj terenu. Natomiast wojska Selleukidy składały się z różnie uzbrojonych formacji, między innymi ciężkozbrojnych falangistów, peltastów, lekkiej i ciężkiej konnicy, słoni bojowych z lekkozbrojnymi oraz wielu innych. Największą formacją jego armii byli ciężkozbrojni falangiści, sarissoforai, czyli nosicieli saris, których było ponad 50%. Takie dociążenie statyczną formacja powodowało mała ruchliwość i elastyczność zgrupowania. Armię Antiocha III, choć wzorowała się na armii Aleksandra Wielkiego to różniła się od niej znacznie. Aleksander stawiał głównie na ruchliwość formacji decydującą rolę ciężkiej jazdy. W armii Selleukidy stawiano nacisk na formacje sarissoforai, którzy w bezpośrednim starciu piechoty mieli przeważyć szalę zwycięstwa. Poza tym Antioch korzystał z oddziałów najemników, które w sytuacji niepewnego zwycięstwa przeważnie poddawali tyły nie chcąc ponosić zbytnich strat.
Pod Magnezją wojska rzymskie rozbiły największą i najpotężniejszą armię hellenistyczną wszechczasów. Ostatnią formacja armii Antiocha III, która pozostała na polu walki była falanga, która udowodniła, że nadal jest groźna bronią. To zwycięstwo nie pociągnęło za sobą nabytków terytorialnych dla Rzymu.
Pierwszym nabytkiem terytorialnym Rzymu na wschodzie było królestwo Pergamonu przekazane przez Attalosa III w testamencie ludowi rzymskiemu w 133 roku p.n.e., przekształcone następnie w prowincję Azję. Następnie Rzymianie zaczęli rozszerzać swoje władztwo w tym regionie narzucając zwierzchność lenna sąsiednim władcom, a następnie zajmując Cylicję. W 89 roku p.n.e. wybuchła I wojna z Mitrydatesem, królem Pontu. Zajął on szybko sprzymierzoną z Rzymem Bitynię, prowincję Azję, Cylicję a jego wodzowie przeprawili się do Grecji wzniecając tam antyrzymskie powstanie. W 87 roku p.n.e. pojawił się tam Sulla rozbijając wojska pontyjskie i zdobywając zbuntowane miasta. Jego armia składała się z zreformowanych przez Mariusza pod koniec II wieku p.n.e. legionów. W ich ramach znajdowała się tylko piechota ciężkozbrojna i niewielkie oddziały jazdy. Koszt ich wystawienia brało na siebie państwo. Wszyscy żołnierze mieli zunifikowane z grubsza uzbrojenie i wszyscy okryci byli kolczugami, najlepszymi wówczas pancerzami. W 86 roku p.n.e. flota rzymska wpłynęła na morze Egejskie przejmując kontrolę nad tym akwenem oraz nad miastami leżącymi na jego brzegach. Rok później Sulla wymógł na Mitrydatesie rezygnację ze wszystkich dotychczasowych nabytków terytorialnych, wydanie floty oraz wypłacenie 3000 talentów odszkodowania. Ten zwycięski konflikt umocnił władzę miasta Romy na tym obszarze.
W latach 82-81 p.n.e. trwała tak zwana druga wojna z Mitrydatesem wywołana niepotrzebnie przez Lucjusza Murenę. Ten konflikt zakończył się pokojem status quo.
W 74 roku p.n.e. zmarł król Bityni, Nikomedes IV, przekazując swe państwo w testamencie Rzymowi. Mitrydates natychmiast wkroczył zbrojnie do Bityni, gdyż wykonanie testamentu pozbawiałoby go kontroli nad cieśninami prowadzącymi ku Morzu Czarnemu. Zawarł on ścisłe porozumienie z Sertoniuszem w Hiszpanii. Ich sprzymierzeńcami byli również panujący na morzach piraci. W tej sytuacji Senat rzymski wyprawił do Azji obu konsulów: Marka Aureliusza Kottę i Marka Licyniusza Lukullusa. Natychmiast też pretor Marek Antoniusz (ojciec przyszłego triumwira) dostał szerokie prerogatywy do walki z piratami. Lukullus sprawował naczelne dowództwo w Azji Mniejszej przez 8 lat to 66 roku p.n.e. Pierwsze zwycięstwo odniósł na samym początku pokonując flotę pontyjską w bitwie koło wyspy Lennos. W latach 73-70 roku p.n.e. wyparł Mitrydatesa z Pontu zmuszając go do ucieczki do Armenii do króla Tigranesa. W 69 roku p.n.e. Lukullus zajął jej stolicę Tigranocertę. Jednak obydwu władcom udało się uniknąć niewoli.
Bunt w armii rzymskiej spowodowany zakazem grabieży i gwałtów doprowadził do zatrzymania ofensywy, a później także do powolnej utraty zdobytych dotychczas terytoriów. W 66 roku p.n.e. dowództwo objął Gnejusz Pompejusz, który rok wcześniej otrzymał dowództwo w wojnie z piratami, z którymi uporał się w ciągu sześciu miesięcy. W wyniku zapoczątkowanej podczas tej wojny agresji na Kretę stała się ona rzymską prowincją. Otrzymując dowództwo w wojnie z Mitrydatesem, zawarł on przymierze z Partami i tym samym w 66 roku p.n.e. wyparł Mitrydatesa ze wszystkich zajmowanych przez niego ziem oraz zmusił do kapitulacji jego sojuszników. Zorganizował nowe prowincje z nowo podbitych ziem: Pont, Bitynię i Paflagonię. Ruszył następnie na wschód gdzie zatrzymały go dopiero ciężkie walki z lokalnymi plemionami u stóp Kaukazu. Udał się wtedy na południe zajmując w 64 roku p.n.e. Syrię i likwidując państwo Seleukidów. W tym samym roku zajął Jerozolimę podczas wojny domowej w Judei. Zwrócił miasto i cały kraj Hirkanowi (II), którego uczynił władcą zależnym, tak samo jak uczynił to w Galacji, Kapadocji i Kommagennie. W Judei był to pierwsze spotkanie ze światem żydowskim, jego kulturą i religią. Po zdobyciu Jerozolimy Pompejusz wszedł do wielkiej Świątyni nie wiedząc, iż będzie to uznane za wielkie świętokractwo. Czyn ten zaważył na dalszych stosunkach rzymsko-żydowskich. Rok później opuścił wschód i wrócił do Rzymu.
Pierwsze kontakty dyplomatyczne z Partami nawiązał w 95 roku p.n.e. Sulla, ustalając granice wpływów na Eufracie. W 54 roku p.n.e. przybył do Syrii Marek Licyniusz Krassus, który w ramach podziału nieformalnego władzy w imperium (pierwszy triumwirat) między niego, Gnejusza Pompejusza i Gejusza Juliusza Cezara, otrzymał rok wcześniej godność konsula i namiestnictwo tej prowincji. Z chęci zdobycia laurów zwycięstwa zaczął on przygotowania do niczym nie sprowokowanej inwazji na Partię. Koncentracja armii i zaopatrzenie zajęła mu kilka miesięcy. Jego wojsko składało się przeszło z ok. 40 tysięcy piechoty i niewielkiego oddziału jazdy. Przeciw tej armii Partowie wystawili ok. 10 tysięcy jeźdźców, w tym około tysiąca katafraktów i 9 tysięcy konnych łuczników. Jazda rzymska nie mogła zapewnić skutecznej ochrony własnej armii przed zdecydowanie liczniejszą jazdą przeciwnika stosującego taktykę wojny podjazdowej. Partowie znienacka podjeżdżali do Rzymian na odległość strzału z łuku, zasypywali ich pociskami a następnie wycofywali się. Mniejsze grupy Rzymian, ruszające w pościg były wybijane do nogi przez ciężkozbrojnych katafraktów bądź łuczników. Po dwóch dniach od przekroczenia granicy na Eufracie w bitwie pod Karrami wojska rzymskie zostały rozbite, a Krassus zabity. Bardzo niewielu legionistom udało się powrócić za Eufrat. Podczas tej wyprawy utracono wszystkie znaki legionowe.
W ramach podziału stref wpływów imperium po śmierci Cezara, między Oktawiana a Antoniusza (wprawdzie także Lukullusa, lecz on się w tej rozgrywce nie liczył i dzierżył Afrykę) w 40 roku p.n.e. temu drugiemu przypadł wschód. Przy wsparciu królowej Egiptu, Kleopatry, rozpoczął przygotowania do wyprawy przeciw Partom. Chciał zdobyć sławę wielkiego zdobywcy oraz mściciela klęski Krassusa i utraty sztandarów. Aby tego dokonać zebrał będąc w Antiochii olbrzymią armię, liczącą ok. 100 tysięcy. Wyprawa 36 roku p.n.e. zakończyła się druzgocącą klęską Rzymian, przy stratach sięgających ponad 20%. Antoniusz tak jak Krassus nie zapewnił armii odpowiedniej osłony konnicy a Partowie wykorzystując tę samą technikę walki, co niespełna 20 lat wcześniej zdziesiątkowali jego armię. Część armii udało się jednak uratować prowadząc odwrót przez góry Armenii, gdzie taktyka konnych łuczników była mało skuteczna. Tę klęskę Antoniusz powetował sobie dwa lata później osadzając zbrojnie na tronie Armenii pro rzymskiego władcę. W tym samym roku odbył w Aleksandrii triumf i otrzymał przydomek Armenicus.
W 30 roku p.n.e., po zwycięstwie pod Akcjum i późniejszym samobójstwie Kleopatry i Antoniusza, Oktawian August zajął Egipt i uczynił z niego prowincję rzymską pod swym bezpośrednim zwierzchnictwem. Nowy władca zmienił politykę względem wschodniego mocarstwa. Nauczony klęskami Krassusa i Antoniusza, iż Partowie są groźnymi przeciwnikami nigdy nie zdecydował się na własną wyprawę. Zadowolił się sukcesami dyplomatycznymi. Zgrupował nad Eufratem znaczne siły rzymskie i rozpoczął negocjacje z Partami rozdartymi wojną domową. Tym sposobem odzyskał bez walki znaki legionowe armii Krassusa odebrane 12 maja 20 roku p.n.e. Partom przez Tyberiusza oraz jeńców rzymskich z obu nieudanych wypraw. Osadził także na tronie Armenii sprzyjającego Rzymianom Tigranesa. W 25 roku p.n.e. wojska rzymskie podbiły wasalną wcześniej Galację a w 6 roku n.e. zaanektowana została Judea.
Po śmierci Augusta jego bezpośredni następcy utrzymywali przeważnie z sąsiadami pokojowe stosunki, przeplatane wrogimi konfliktami. W 17 roku n.e. Germanik dokonał na polecenie Tyberiusza aneksji Kapadocji i Kommagenny, która powracała chwilami pod władzę rodzimej dynastii i wcielona na stałe do imperium została dopiero przez Wespazjana w 72 roku n.e.
W I wieku n.e. do armii rzymskiej wprowadzono nowe modele uzbrojenia, prostokątną tarczę, stalowy segmentowy napierśnik oraz nowy typ hełmu zwany galijsko-cesarski. To nowe uzbrojenie najszybciej rozprzestrzeniło się w armiach wschodnich, gdyż nowy pancerz bronił lepiej przed strzałami konnych łuczników, a nowy typ tarczy i hełmu zabezpieczały także lepiej przed cięciami i pchnięciami z góry ciężkiej jazdy wschodniej – katafraktów. Na zachodzie nowe uzbrojenie nie rozpowszechniło się aż tak dobrze, gdyż sposób walki i przeciwnicy, a co za tym idzie wymagania sprzętowe były zupełnie inne.
W ciągu I wieku n.e. walki z Partami prowadzono głównie na terenie Armenii. Do poważniejszych starć doszło za panowania Nerona, lecz rozstrzygnięto je dyplomatycznie. Za Nerona wybitny wódz, namiestnik Kapadocji, Gnejusz Domicjusz Korbulon najechał Armenię i osadził na jej tronie sprzyjającego Rzymianom władcę Tigranesa. Niestety tenże naraził się Partom najeżdżając Mezopotamię, po czym został usunięty i Korbulon umieścił na jego miejscu Tiridatesa, brata króla partyjskiego.
Wojna rzymsko-partyjska o Armenię (58–63 n.e.)
Za Nerona wybuchło również groźne powstanie żydowskie w Judei w 66 roku n.e. Zadanie jego stłumienia otrzymał Tytus Flawiusz Wespazjan. W 67 roku n.e. na czele 50 tysięcy żołnierzy przystąpił do regularnej regulacji punktów oporu. Dokończone te działania zostały w 73 roku n.e. przez syna Wespazjana, Tytusa, gdyż ten został ogłoszony cesarzem w 69 roku n.e. Ostatnim punktem oporu powstańców była twierdza Masada. Położona na szczycie wzgórza dostępna była tylko od strony wąskiej ścieżki. Zaopatrzona w żywność i w cysterny pełne wody stanowiła dla kilkuset obrońców doskonały, niezdobyty punkt oporu. Przeciw tak niewielkim siłom Rzymianie wystawili przeszło jeden legion. Przy niedoborze wody i żywności, które sprowadzać trzeba było ze znacznych odległości oblężenie prowadzono blisko trzy lata. Rzymianie wdarli się do twierdzy po usypanej ogromnej rampie. Okazało się wtedy, że obrońcy dokonali zbiorowego samobójstwa.
Kolejne działania militarne na wschodzie przypadają na wojny Marka Ulpiusza Trajana (98-117 n.e.). Po uporaniu się z zagrożeniem dackim w Europie przeniósł operacje militarne na wschód. Z jego polecenia w 106 roku n.e. Korneliusz Palma zajął państwo Nabateńczyków. W 114 roku Trajan wykorzystał zaburzenia wewnętrzne w Armenii i Partii. Wkroczył on na czele przeszło 100 tysięcznej armii do Armenii, która zajął bez większego oporu i ogłosił ją prowincją rzymską. Wiosną następnego roku ruszył na Mezopotamię. Zajął dwa główne miasta, Nisibis i Edessę, oraz stoczył kilka potyczek z lokalnymi armiami. Utworzył prowincję Mezopotamia, a po zbudowaniu floty na środkowym Eufracie wtargnął do Medii Adjabene i zajął Ktezyfont. Z krainy tej utworzono prowincję Asyria. Trajan przyjął wtedy przydomek „Parthicus”. Cesarz popłynął dalej Tygrysem do Zatoki Perskiej, a następnie odwiedził Babilon. Nie zdołał jednak należycie zorganizować i zabezpieczyć nowych zdobyczy, gdyż w okupowanych miastach doszło do wybuchów licznych powstań. W dodatku wzniecenie przez Żydów rewolty, najpierw w Cyrenajce i w Egipcie, a potem także w Judei, na bezpośrednim zapleczu armii rzymskiej, stanowiło poważne zagrożenie. Armia rzymska była w defensywie. Trajan wykorzystał wtedy ponownie konflikty w rodzinie Arsacydów i osadził na tronie partyjskim Parthamizirisa, syna dotychczasowego króla Chosroesa. Ten jednak pozbawiony wystarczającego wsparcia rzymskiego i znienawidzony przez własnych poddanych został wkrótce wygnany. Cesarz poniósł następnie klęskę pod murami Hatry, która ze względu na swoje położenie na stromym wzgórzu i potężne mury nigdy nie została zdobyta przez Rzymian. Następnie po dramatycznym powrocie cesarz dotarł do Cylicji, gdzie zmarł 8 sierpnia 117 roku n.e.
Rzym postawił swą stopę na wschodzie w II wieku p.n.e. i utrzymał się tam aż do końca starożytności. Aż do II wieku n.e. rozszerzał swój stan posiadania na tym obszarze. Mimo wielu kolejnych wypraw przeciwko Partom, a później Persom, w kolejnych stuleciach nie przyniosły one trwałych nabytków terytorialnych. Dzięki kontaktom ze wschodem, Rzym mógł czerpać z jego dorobku kulturowego oraz z jego wyrobionych wzorców. Wiele dziedzin rozwinęło się szeroko dzięki temu, min. wojsko rzymskie miałoby inny kształt bez unowocześnień i broni ze wschodu. To pod wpływem wschodnim wprowadzono do armii rzymskiej ciężką jazdę, katafraktów. To także stąd Rzymianie przejęli sposób wytwarzania łuków kompozytowych, które rozpowszechniły się potem w całym imperium. Okres rzymski to jedyny okres w dziejach, gdy broń ta była tak rozpowszechniona w Europie. Rzymianie do architektury militarnej także wprowadzili wiele wzorców wschodnich.
Postanowiłem zamknąć moją pracę na panowaniu Trajana z wielu powodów. Po pierwsze za jego rządów Imperium Romanum osiągnęło maksymalny rozrost terytorialny. Po drugie to za jego panowania państwo rzymskie osiągnęło szczyt swej potęgi militarnej. Nieraz wprawdzie w dziejach Rzymianie wystawiali jeszcze ogromne armie, ale za Trajana miał ona najlepszy skład jakościowy, wykorzystując wszystkie znane bronie i formacje wojskowe. Więcej też Rzymianie nie odnosili już tak wielkich sukcesów na wschodzie, a ich wojny w tym regionie nie przynosiły większych zmian.
