Gladius (dosłownie oznacza „miecz”) był to miecz rzymski wykorzystywany w legionach oraz na arenach przez gladiatorów. Nazwa tej broni narodziła się prawdopodobnie od gladiatorów, którzy często wykorzystywali ją do walk.
W początkowym okresie republiki, Rzymianie używali mieczy greckich. Potem dopiero zaczęli używać mieczy hiszpańskich Celtyberów. Pełna nazwa miecza rzymskiego to Gladius Hispaniensis.
Był to miecz powszechnie używany przez rzymskich legionistów w okresie republiki i cesarstwa, od III wieku p.n.e. do III wieku n.e. Później gladiusa zastąpiła jego wydłużona forma, spatae, która weszła także w skład uzbrojenia jazdy.
Broń ta została najprawdopodobniej przejęta od ludów celtyckich i iberyjskich w okresie wojen punickich. Do czasu II wojny punickiej stosowano tzw. miecz typu galijskiego, który w późniejszym okresie, został wyparty przez krótszy, miecz typu hiszpańskiego. W okresie cesarstwa wprowadzono dłuższe miecze (spatae). Ponadto każdy legionista, za pasem nosił jeszcze krótki sztylet (pugio).
Miecz stosowany był zarówno do cięć, jak też i pchnięć, przy czym częściej wykorzystywano tą drugą formę walki. Niewielka jego długość oraz dobrze wykształcone ostrze pozwalały nie tylko na sprawne i dość swobodne manewrowanie mieczem, ale też na bardzo dużą dokładność wykonywania pchnięć.
W miarę rozwoju techniki i sztuki wojennej gladius uległ zmianom konstrukcyjnym, przede wszystkim jeśli chodzi o ostrze (głownię), które początkowo liczyło od 75 do 85 cm, a ostatecznie osiągnęło długość od 80 do 100 cm. Ostrze wykonane z żelaza posiadało ość idącą przez środek oraz ostro zarysowany szczyt. Rękojeść natomiast posiadała kulistą głowicę z drewna lub z rogu, której trzon był karbowany albo ujęty w obłe pierścienie, z mało wydatnym pudełkowatym jelcem. Rękojeść miecza bogato zdobiono, nierzadko do tego celu posługiwano się srebrem czy złotem, zwłaszcza wśród wysokich oficerów.
Gladius noszony był przez lewe ramię po prawej stronie w pochwie (vagina) okutej metalem. Pas służący do noszenia miecza zwano balteus.
Tak jak już wcześniej zostało wspomniane miecze te głównie służyły do zadawania pchnięć. Było to zdeterminowane sposobem walki stosowanym przez piechotę rzymską. Legioniści walczyli w zwartym szyku w bliskim dystansie, co nie umożliwiało stosowania broni długiej. Żołnierze idąc na przeciwnika trzymali swoje miecze w prawej ręce, a tarcze w lewej, tworząc tym samym ścianę ponabijaną ostrzami. Gdy ścierali się z przeciwnikiem, wystawiali swoje miecze i zadawali ciosy kłute.
O nieskuteczności długich mieczy w zwarciu z Rzymską piechotą przekonali się właśnie Celtowie, którzy w ścisku nie mogli wywijać swoimi długimi mieczami.
Wraz z rozwojem i udoskonalaniem broni wytworzyły się cztery typy gladiusa:
- Gladius Hispaniensis – miecz, używany od 200 roku p.n.e. do około 20 p.n.e., miał długość od 74 cm do 81 cm, gdzie ostrze miało od 64 do 69 cm.
- Mainz – ostrze miało długość od 66 do 70 cm. Miecz ważył ok. 1 kg. Miecz było eksportowany głównie na północ.
- Fulham – forma przejściowa pomiędzy typem Mainz i Pompejskim. Używany praktycznie zaraz po inwazji Aulusa Plautiusa na Bretanię, czyli 43 roku n.e. Ostrze miało długość 70 cm. Kształt jelca był zbliżony do formy płaskiej piramidy. Gałka na końcu rękojeści miała różne przekroje, od sześciokąta po okrąg. Był używany jako broń osobista centurionów.
- Pompeianus – używany za panowania cesarzy Klaudiusza i Nerona. Ostrze miało długość 60 cm.
