Rozdziały
Kybele (Cybele lub Cybebe) była to frygijska bogini płodności, urodzaju, wiosny i miast obronnych, strażniczka zmarłych. Była czczona od tysiącleci w całej Azji Mniejszej jako Magna Mater. W mitologii frygijskiej młodym kochankiem Kybele był Attis, który był bogiem wegetacji, wiosny. Przedstawiany był jako młody pasterz. Kult Kybele przetrwał w Rzymie do V wieku n.e.
W III wieku p.n.e. najważniejsze sanktuarium Kybele znajdowało się we Frygii, w Pessinunte (Pessinus, Pesynunt), nad rzeką Sangarius (obecnie Sakarya), u stóp góry Dindymus, która była jej świętą górą, z tego też powodu Bogini nosiła przydomek Meter Dindymene. W sanktuarium znajdowała się statua – czarny kamień – która nie była tradycyjnym posągiem przedstawiającym Boginię, lecz raczej jej archaicznym symbolem. Mówiono o nim, że spadł z nieba, najprawdopodobniej był to meteoryt, oprawiony w srebro, na kształt kobiecej figury. W Troadzie czczono Kybele pod imieniem Matki Idajskiej, po łacinie Mater Idaea. Nazwa ta pochodziła od góry Idy, znajdującej się nieopodal Troi, która też była jej poświęcona. Czczono ją jeszcze w innych miastach Troady, w Lampsakos i Andeirze.
Inne centra jej kultu znaleziono w Frygii nad rzeką Penkelas, w grocie zwanej Steunos, w Myzji, w Kyzikos i Pergamonie, na wyspie Prokonessos i pod górą Didyma noszącej to samo imię co ta z Frygii, ale znajdującej się nieopodal Kyzikos. W Lidii była czczona na górze Sipylos, w Sardes i Magnezji, zaś w Karii w Laryssie.
Około VII i VI wieku p.n.e. kult Kybele dotarł do Grecji, skąd następnie przeniósł się do Rzymu.
Kult Kybele w Rzymie
W roku 205 p.n.e. w czasie II wojny punickiej i porażek wojsk rzymskich senat wezwał kolegium kapłanów, aby skonsultowali Księgi Sybilli odnośnie wyników toczącej się wojny. Kapłani wydali werdykt, że jedyne co może uratować w tej tragicznej godzinie Italię to sprowadzenie nowej bogini do Rzymu. Bogini którą czcili pradawni przodkowie Rzymian. Tytus Liwiusz w swej „Ab Urbe condita” przekazał nam to postanowienie tymi słowami:
[…] kiedy obcy wróg wyda wojnę ziemi italskiej, będzie go można wypędzić z Italii i pokonać, jeżeli do Rzymu sprowadzi się z Pesynuntu Matkę Idajską.
– Tytus Liwiusz, Ab urbe condita, XXIX.10
Rzymianie wierzyli, że są potomkami uciekinierów z Troi, których wyprowadził z palącego się grodu Eneasz i po długiej tułaczce doprowadził do Italii i osiedlił na wybrzeżu Lacjum. W obliczu wielkiego niebezpieczeństwa zdecydowali się więc uciec pod opiekę największej bogini Triady Matki Idajskiej. Pesynunt w tym czasie politycznie podlegał jurysdykcji króla Pergamonu Attalosa I Sotera. Do niego też skierowała swe kroki rzymska delegacja. Władca okazał się gotowy do współpracy. Od jakiegoś czasu był sprzymierzeńcem Rzymu, wiązały ich wspólne interesy i wspólni wrogowie. Statuę bogini załadowano na okręt, a razem z nią grupkę kapłanek i kapłanów, którzy mieli służyć bogini i opiekować się jej nową świątynią, jako że tylko oni znali liturgię i wszystkie obrzędy związane z jej kultem.
Dnia 6 kwietnia 204 roku p.n.e., okręt dobił do Ostii. W porcie czekała na niego delegacja złożona z senatorów, wybitnych i cnotliwych obywateli oraz wiwatującego tłumu zaciekawionego przybyciem tej, co miała uratować Italię przed Hannibalem. Matrony rzymskie przybyły licznie a Claudia Quinta osobiście powitała orszak bogini, ciągnąc własnoręcznie okręt na linie i wykazując się ponadludzką siłą. Epizod poczytano za cudowny i oznajmiający przychylność bogów.
W Rzymie przygotowano dla Matki Bogów (Mater Deum) tymczasową siedzibę w świątyni Wiktorii na Palatynie. Wybór ten nie był przypadkowy. Miejsce to przywoływała w pamięci najstarsze tradycje związane z założeniem miasta i najstarszymi kultami Penatów i Westy, której świątynia znajdowała się opodal. Ta lokacja miała symbolizować powiązanie Wielkiej Bogini z najstarszymi rzymskimi korzeniami. Senatorzy Marek Liwiusz Salinator i Gajusz Klaudiusz Neron rozpoczęli pracę nad planem odpowiedniej dla jej majestatu świątyni. Tego też roku kult bogini został zatwierdzony przez senat. Magna Mater Cybele została ogłoszona Świętą Protektorką Miasta. Budowa świątyni przy Via Sacra trwała trzynaście lat, ukończono ją w 191 roku p.n.e. Prace zostały z pewnością opóźnione ze względu na kryzys finansowy, który był konsekwencją wojen punickich.
Kult
Kult Kybele przedstawia dwa odrębne aspekty, ten oficjalny i ten orgiastyczny, gwałtowny i krzykliwy.
W pierwszym przypadku kapłani, tak zwani archigalli (Korybanci)musieli się poddać kastracji, nim dostąpili zaszczytu kapłaństwa, nawiązując do samookaleczenia się Attisa. Ceremonia polegała na wykonywaniu tańca kultowego przy akompaniamencie bębnów i tamburyn. Jego charakterystyczną cechą było to, że rytm zmieniał się w coraz bardziej porywający, szalony, a taniec pełen skoków i kończył się kręceniem dookoła własnej osi, aż do osiągnięcia ekstazy i stanu świętego szału, co oznaczało, że bóstwo zawładnęło kapłanem i w tym stanie mógł on wygłaszać przepowiednie i wróżby. W transie dopuszczał się często samookaleczenia nożem lub szablą.
Naturalnie, Rzym szybko postarał się aby te ekscesy ograniczyć i ukierunkować kult w stronę tradycyjnych praktyk znanych w mieście. Senat zakazał obywatelom rzymskim brać w nich udział, mieli sprawować kult wyłącznie kapłani bogini. Tego rodzaju cenzura tłumaczy się między innymi potrzebą ze strony arystokracji zabezpieczenia się przed efektami wywrotowymi tego typu obcych tradycji, zbliżonych do bachanaliów. Paradoksalnie, właśnie cenzura ze strony państwa uratowała kult Kybele, w przeciwieństwie do Bachanaliów, ostro tłumionych i w końcu zakazanych całkowicie. Misteria Kybele, mimo kontroli i poddane restrykcjom, przetrwały przez wiele lat.
Kybele prezentuje się od początku jako divinitas salutaris – opiekuńcze bóstwo Rzymu, przedstawiane w koronie z murów i wież, która przywołuje na myśl mury obronne miasta i podkreśla jej związek z miastem. Pod koniec II wieku p.n.e. Batrakes, wielki kapłan bogini przepowiedział zwycięstwo Mariusza nad Teutonami, i w 98 roku p.n.e. Mariusz wybrał się do Azji Mniejszej aby złożyć wota dziękczynne obiecane bogini.
Pod rządami Oktawiana Augusta, i głównie Klaudiusza wszystkie początkowe ograniczenia w sprawowaniu kultu zostały anulowane. August podkreślił charakter bogini jako opiekunki Rzymu, dodał ją też do grona bóstw opiekuńczych rodziny imperialnej, odbudował jej świątynię na Palatynie, poprzednio zniszczoną przez pożar.
Świątynia Kybele w Rzymie
Z tego co pozostało do dziś ze świątyni wynika, że była zbudowana w stylu korynckim, na planie prostokąta z pronaosem niewiele większym od celli (naos), perystylem i heksastylem. W środku celli znajdowała się kolumnada wzdłuż ścian, z głowicami w stylu jońsko-italskimi i plintem murowanym na którym znajdowała się statua kultowa, ulokowana może w kapliczce (aedicula) wbudowanej w tylna ścianę świątyni. Świątynia znajdowała się na imponującym podium cementowym mierzącym prawie 9 m wysokości. Częścią integralną była wanna służąca do celów rytualnych. W pierwszej fazie znajdowała się w rogu południowo-wschodnim schodów, między podium świątyni Wiktorii i narożnikiem wschodnim schodów świątyni Magna Mater.
W roku 111 p.n.e. podpalono świątynię, wtedy edyl Kwintus Memmiusz przywłaszczył sobie czarny kamień. Odrestaurował świątynię Metellus Numidyjski i kult przywrócono. Z tego okresu pochodzi ogromna wanna kultowa o wymiarach 16, 5m x 3m.
Święto Kybele
Święto Kybele – Ludi Megalenses (Megalesia) – trwało od 4 do 10 kwietnia, składało się ze spektakli teatralnych i wyścigów konnych w Circus Maximus. W tym czasie składano ofiary zwane moretum, a w domach urządzano bankiety, na które zapraszano przyjaciół i znajomych. Kult Kybele przetrwał do IV wieku n.e.
Dnia 25 marca z kolei miał miejsce festiwal Hilaria, który obchodzony był z okazji następowania równonocy wiosennej i czczenia frygijskiej bogini. Dzień 25 marca był niezwykle pozytywnym dniem, z tego względu że wówczas miały miejsce radosne dni obchodów zmartwychwstania boga wegetacji Attisa – towarzysza Kybele. Tego dnia radowano się z powodu rodzącej się natury, na ulicach miały miejsce maskarady, zabawy, igrzyska oraz panował ogólnie bardzo wesoły nastrój. Ponadto tego dnia Rzymianie mieli także robić sobie żarty z przyjaciół i rodziny.
Attis
Attis był bogiem wegetacji, wiosny w mitologii frygijskiej. Był towarzyszem bogini Kybele, przedstawiany jako młody pasterz. Dotknięty obłędem pozbawił się męskości i umarł, lecz bogini przywróciła go do życia. Attis stał się prototypem korybantów. Mit o Attisie i Kybele był popularny na całym Bliskim Wschodzie, prawdopodobnie od czasów prehistorycznych i należy do najstarszych jakie znamy (wskazuje się też na podobieństwa do mitów o Telepinu i Adonisie).
Jako symbol śmierci boga w określonym dniu ścinano sosnę, potem przez dwa dni opłakiwano jego śmierć po czym nadchodziły radosne dni obchodów zmartwychwstania.
Warto nadmienić, że podobnie jak Chrystus zrodził się on z dziewicy, zmarł, a następnie zmartwychwstał. W czasach, kiedy chrześcijaństwo zaczęło się rozrastać toczyły się spory między wyznawcami Chrystusa i kultów pogańskich o to, czyją Wielką Noc należy świętować.
