Rozdziały
Omawianie wielkich postaci starożytności zacznę od Scypiona Afrykańskiego Starszego (Publius Cornelius Scipio Africanus Maior), który żył w latach 235-183 p.n.e.
Scypion Afrykański Starszy
Druga Wojna Punicka wybuchła w 218 roku p.n.e. Młody Scypion towarzyszył swemu ojcu Publiuszowi Korneliuszowi Scypionowi, konsulowi na 218 roku p.n.e., podczas bitwy z Hannibalem pod Ticinus (218 roku p.n.e.). Mimo przegranej Rzymian odwaga młodego Scypiona została zauważona. W 210 roku p.n.e. pod naciskiem legionów w Hiszpanii został wybrany wodzem na miejsce swego zmarłego w roku ubiegłym ojca. W 209 roku p.n.e. zdobył Nową Kartaginę w południowej Hiszpanii. W rok później zwyciężył pod Bekulą Hazdrubala Młodszego udającego się na pomoc swojemu bratu Hannibalowi. Ten nie doczekał się pomocy, gdyż resztki wojsk Hazdrubala Młodszego poniosły klęskę nad rzeką Metaurus w Galii Nadpadańskiej. Hazdrubal zginął na polu walki.
Scypion prowadził walki w Hiszpanii do 206 roku p.n.e. Następnie powrócił do Rzymu, gdzie wybrano go konsulem na rok 205 p.n.e., lecz odmówiono mu prawa do triumfu (gdyż nie piastował wcześniej ani konsulatu ani pretury). W tym samym roku udał się na Sycylię, aby przygotować wyprawę przeciw Kartaginie. W 204 roku p.n.e. wylądował na czele korpusu rzymskiego w Afryce. W 202 roku p.n.e. pod Zammą (lub Zamą) w północnej Afryce doszło do decydującego starcia między Scypionem a Hannibalem. Wojska rzymskie, wspomagane przez króla numidyjskiego, w sile około 25 tys. rozgromiły około 50-tysięczne wojska Kartagińskie wspomagane przez 80 słoni bojowych. Zawarto pokój, na mocy którego Kartagina utraciła wszystkie posiadłości poza Afryką. Sukces Rzymian należy w dużej mierze przypisać wyższości wyszkolenia legionów. Bitwa pod Zammą zakończyła trwającą szesnaście lat II wojnę punicką. Scypion po powrocie do Rzymu odbył triumf i otrzymał uroczyście przydomek „Africanus” („Afrykański”). W 194 roku p.n.e. został ponownie konsulem, a w cztery lata później otrzymał dowództwo w wojnie z Antiochem III. Po powrocie z wojny, obrażony na Antiocha o wytoczenie mu procesu o przekupstwo, wycofał się z życia politycznego. Zmarł w zaciszu domowym w 183 roku p.n.e.
Scypion Afrykański był wielkim krzewicielem kultury greckiej. Dzięki jego talentom przywódczym została złamana jedna z największych potęg militarnych i handlowych tamtych czasów – Kartagina. Jego zwycięstwo nad Zammą umożliwiło rozkwit, rozwój i ekspansję Rzymowi na większą skalę niż do tamtej pory. Dzięki temu Cesarstwo Rzymskie mogło osiągnąć swój późniejszy kształt i znaczenie.
Scypion Afrykański Młodszy
Adoptowany syn Scypiona Afrykańskiego Starszego, Scypion Młodszy (Publiusz Korneliusz Scypion Emilianus), dorównał sławą wojenną swojemu przybranemu ojcu. Urodził się w 185 roku p.n.e. W wieku 34 lat walczył jako oficer w Hiszpanii, a dwa lata później w Afryce. Został konsulem w 147 roku p.n.e. Wsławił się oblężeniem i zdobyciem Kartaginy.
Przybył do Afryki jako oficer w 149 roku p.n.e. III wojna punicka trwała już trzeci rok. Appion z Aleksandrii w „Historii rzymskiej” tak opisał przygotowania Kartagińczyków do wojny:
Gaje święte, wszystkie świątynie i wszelkie inne obszerniejsze place zamieniły się w warsztaty, w których zarówno mężczyźni, jak i kobiety pracowali dniem i nocą […] wyrabiali codziennie 100 tarcz, 300 mieczów, 1000 pocisków do katapult, 500 oszczepów i włóczni oraz katapult tyle ile zdołali. Z braku innego włosia kobiety obcięły sobie włosy, z których wyrabiano liny do napinania wyrzutni […] Kartagińczycy z takim zapałem przygotowywali się do wojny.
– Appian z Aleksandrii, Historia rzymska, VIII.93
Scypion Młodszy od razu zabrał się za energiczne działania. Został dowódcą wojsk w dwa lata później. Błyskotliwym atakiem w 146 roku p.n.e. wtargnął do miasta i zajął je. Scypion pragnął zachować Kartaginę, lecz na żądanie senatu zburzył miasto dla przykładu dla innych wrogów. Zakończył tym trwającą 4 lata III wojnę punicką. Po powrocie do Rzymu odbył triumf i otrzymał przydomek „Africanus”. W 134 roku p.n.e. został ponownie konsulem. W tym samym roku wyjechał do Hiszpanii jako dowódca w wojnie z Numancją. Zdobył ją w 133 roku p.n.e. W tym samym roku odbył triumf w Rzymie i otrzymał kolejny przydomek „Numantibus”.
Scypion był przeciwnikiem reform rolnych braci Grakchów, polegających na przyznaniu plebsowi działek ziem rolnych. Tak jak przybrany ojciec był zwolennikiem i krzewicielem kultury greckiej. Z map zniknęło odradzające się po drugiej wojnie punickiej państwo kartagińskie, otwierając drogę do dalszej ekspansji rzymskiej w Afryce. Jego akcje w Hiszpanii powiększyły rzymski stan posiadania w tej prowincji. Był on jednym z twórców podwalin późniejszego potężnego Imperium Romanum.
Gajusz Juliusz Cezar
Po śmierci obydwu Scypionów aż po schyłek republiki Rzym miał wielu wybitnych dowódców, lecz żaden z nich nie dorównał dokonaniami człowiekowi, który obalił ustrój republikański – Gajuszowi Juliuszowi Cezarowi.
Cezar urodził się w 100 roku p.n.e. w Rzymie, w rodzinie patrycjuszy. Jako szesnastolatkowi, zaproponowano mu urząd najwyższego kapłana (Pontifex Maximus), lecz ze względu na opór przeciwników politycznych nie otrzymał go. Niedługo po tym Cezar został przywódcą popularów w Rzymie, związany z popularami przez więzy rodzinne (Cezar był krewnym Mariusza i ożenił się z córką jego stronnika Cynny), naraził się Sulli w okresie jego dyktatury i musiał opuścić Rzym. Powrócił do Rzymu po śmierci Sulli w 78 roku p.n.e. i rozpoczął swoją karierę polityczną. Cezar sprawował kolejno następujące urzędy:
- w 68 roku p.n.e. był kwestorem w Hiszpanii
- w 66 roku p.n.e. – edylem kurulnym
- w 63 roku p.n.e. został najwyższym kapłanem
- w 62 roku p.n.e. – pretorem; w roku następnym jako propretor dostał namiestnictwo w Hiszpanii.
W 60 roku p.n.e. zawarł porozumienie z Pompejuszem i Krassusem, tzw. I triumwirat. Rok później przy poparciu triumwirów został konsulem. W następnym roku otrzymał na 5 lat namiestnictwo w obu Galiach: Przedalpejskiej i południowo-wschodniej części Galii Zaalpejskiej oraz w Ilirii. W latach 58-51 zdobył Galię Zaalpejską, zgniótł powstanie Galów pod wodzą Wercyngetoryksa (52 roku p.n.e.) i uczynił z Galii prowincję rzymską. Podbój Galii przyniósł Cezarowi ogromną sławę i przyczynił się do wzrostu jego znaczenia politycznego w Rzymie. W latach 55-54 jako pierwszy wódz rzymski przeprawił się do Brytanii, dotarł aż za Tamizę, ale nie zostawił tam stałych garnizonów. W 50 roku p.n.e. doszło do konfliktu między Cezarem a Pompejuszem, popieranym przez optymatów zaniepokojonych sukcesami Cezara w Galii. Spór dotyczył podziału władzy między obydwu wodzów. Rok później Cezar, wbrew zakazowi senatu wkroczył na czele swej armii do Italii, co równało się wypowiedzeniu wojny domowej. Przekraczając Rubikon, rzekę graniczną między Galią Przedalpejską a Italią, miał wypowiedzieć słynne słowa: „Alea iacta est” („Kości zostały rzucone”). Pompejusz rozporządzający znacznie słabszymi siłami zmuszony był wycofać się do Grecji. Tam doszło do rozstrzygającej bitwy pod Farsalos (48 roku p.n.e.), zakończonej zwycięstwem Cezara. Pompejusz uciekł do Egiptu, gdzie został skrytobójczo zamordowany. Po zwycięstwie nad Pompejuszem Cezar został dyktatorem na czas nieokreślony. W ciągu następnych 3 lat Cezar rozgromił zwolenników Pompejusza w bitwach pod Tapsus w Afryce (46 roku p.n.e.) i pod Mundą w Hiszpanii (45 roku p.n.e.). W tzw. Wojnie aleksandryjskiej osadził na tronie egipskim wygnaną Kleopatrę (47 roku p.n.e.); następnie pokonał króla Bosforu, Farnakesa, w bitwie pod Zelą (47 roku p.n.e.), o czym doniósł senatowi w trzech słowach: „veni, vidi, vici” („przybyłem, zobaczyłem, zwyciężyłem”). Po tych zwycięstwach Cezar został jedynym władcą państwa rzymskiego. W 44 roku p.n.e. otrzymał tytuł dożywotniego dyktatora (dictator in perpetuum); przeprowadził szereg reform w wojsku, administracji państwowej (m.in. powiększył liczbę senatorów do 900) i finansowej: zapoczątkował prace przy rozbudowie Rzymu, zreformował kalendarz (tzw. Kalendarz juliański); przeprowadził na wielką skalę kolonizację, uporządkował rozdawnictwo zboża, wydał szereg ustaw przeciw zdzierstwu urzędników rzymskich na prowincjach. Dążenia Cezara do przekształcenia państwa rzymskiego w monarchię typu hellenistycznego napotkały zdecydowaną opozycję w społeczeństwie przywiązanym do republikańskiej formy rządów. Przeciwko Cezarowi uknuto spisek i w Idy Marcowe (15 marca) 44 roku p.n.e. w senacie dokonano na niego zamachu pod przewodnictwem Brutusa. Wkrótce po śmierci Cezar został ogłoszony bogiem (Divus Iulius – Boski Juliusz) i wzniesiono mu świątynię na Forum Romanum.
W historii Rzymu Cezar odegrał olbrzymią rolę. Zasłynął jako znakomity wódz, jeden z największych polityków, dyplomata, administrator, mówca i pisarz. Odznaczał się nadzwyczajną energią i wytrzymałością w znoszeniu trudów wojennych. Cezar zajmował się również twórczością literacką, napisał nie zachowane dzieło gramatyczne „O analogii” oraz „Pamiętniki o wojnie galijskiej” i „O wojnie domowej”, które się zachowały. Dzieła te odznaczają się wielką wartością artystyczną i źródłową. Dzięki Cezarowi w granicach Imperium znalazła się Galia, terytorium późniejszej Francji. Powstrzymało to podporządkowanie tego kraju przez Germanów oraz umożliwiło późniejszy podbój Brytanii. Cezar przyspieszył upadek republiki i wskazał drogę zdobywania władzy innym wybitnym jednostkom.
Marek Agrypa
Marek Agrypa (Marcus Vipsanius Agrippa) urodził się w 63 roku p.n.e. Poznał Oktawiana Augusta, późniejszego adoptowanego syna dyktatora Rzymu Gajusza Juliusza Cezara a zarazem jego późniejszego spadkobiercę politycznego, gdy ten był jeszcze bardzo młody i splótł swoje losy z jego. Towarzyszył Augustowi w jego życiu politycznym po śmierci Cezara. W 40 roku p.n.e. został pretorem. Jako namiestnik Galii stłumił powstanie w Akwitanii. Dążąc do rozciągnięcia zwierzchności Rzymu dalej na wschód, przekroczył Ren i zawarł pokój z germańskim plemieniem Ubiów. Osadził ich na lewym brzegu rzeki w Oppidum Ubiorum. Od tego momentu przez szereg kolejnych lat stacjonowały tam legiony rzymskie odpierające kolejne ataki germańskie (w 29 roku p.n.e. Swebów, w dziewięć lat później Syganbrów – w walkach z nimi, w 16 roku p.n.e., Rzymianie pod wodzą Marka Laliusza Pauliniusza ponieśli klęskę i stracili V Legion). Agrypa objął urząd konsula na rok 37 p.n.e. W roku następnym pokonał flotę piracką Sekstusa Pompejusza w bitwach morskich u wybrzeży Sycylii, pod Mylae i Naulochos. W latach 35-34 p.n.e. walczył w Ilirii. Gdy doszło do konfliktu zbrojnego między Oktawianem Augustem a Markiem Antoniuszem o panowanie nad Imperium Romanum pozostał całkowicie wierny swemu wodzowi. Sporządził on plan działania dla wojsk i floty Oktawiana podczas bitwy pod Akcjum w 31 roku p.n.e. Sam dowodząc częścią floty i wojsk przyczynił się do zwycięstwa nad połączonymi siłami Antoniusza i Kleopatry. Żołnierze Antoniusza pragnęli walczyć na lądzie, gdzie znali swoje możliwości, lecz ich wódz pod wpływem Kleopatry postawił na rozstrzygnięcie w bitwie morskiej. Jego flota została rozgromiona, a on 2 września uciekł na pokładzie galery Kleopatry do Egiptu. Marek Agrypa został ponownie konsulem na lata 28 i 27 p.n.e. Pomógł Augustowi w przeprowadzeniu reform ustrojowych (wprowadzenie pryncypatu). W późniejszych latach sprawował faktyczne namiestnictwo we wschodniej części cesarstwa. W 20 roku p.n.e. przebywał w Galii, a potem w Hiszpanii. Dwa lata później otrzymał urząd trybuna ludowego na pięć lat. W roku następnym uczestniczył w obchodach święta wiekowego – ludi saeculares. W latach 17-13 p.n.e. przebywał na wschodzie. Osadził tam króla Pelomiana na tronie Bosforu Cymeryjskiego (dzisiejsza cieśnina Kercz), a w Palestynie odnowił przyjazne stosunki z królem Judei Herodem Wielkim, który już wcześniej przysłużył się jemu i Augustowi.
Marek Agrypa zmarł nagle w 12 roku p.n.e. Zapisał się na trwałe w historii usprawniając sieć wodociągową i kanalizacyjną Rzymu. Wzniósł termy i Panteon ku czci bóstw opiekuńczych rodu Julijskiego (Hadrian wzniósł obecny Panteon na gruzach Panteonu Agrypy). Przyczynił się także do odbudowy akweduktu do miasta Nemausus w południowej Galii, częściowo zachowanego do dziś. Od 37 roku p.n.e. żoną Agrypy była Cecylia Attyka, córka Pomponiusza Attyka. Miał z nią córkę, Wipsanię Agrypinę, pierwszą żonę przyszłego cesarza Tyberiusza. Później ożenił się z Marcellą, siostrzenicą cesarza Augusta, a w 21 roku p.n.e. poślubił jego córkę Julię, która dała mu dwóch synów i dwie córki.
Trajan
Trajan (Marcus Ulpius Trajanus) urodził się w 53 roku n.e. w Hiszpanii. W 97 roku cesarz Nerwa pod naciskiem armii adoptował go i dopuścił do współrządów (27 października 97 roku). Gdy Nerwa zmarł 27 stycznia roku następnego Trajan został obrany cesarzem, lecz do Rzymu przybył dopiero w drugiej połowie 99 roku, gdyż wcześniej odwiedzał obozy wojskowe w Panonii i Mezji, przygotowując się do działań przeciw królowi Daków Decebalowi. Po wstąpieniu na tron Trajan utworzył dwa nowe legiony (II Trajana i XXX Ulpia), zwiększając ich ogólną liczbę do trzydziestu. Stało się to w związku z przygotowaniami z lat 99-100 do wojny z Dakami, ludem zamieszkującym terytorium dzisiejszej Rumunii. Wojna ta, w zamyśle cesarza miała przynieść nowe terytoria, a jednocześnie zabezpieczyć prowincje naddunajskie i zatrzeć pamięć niezbyt chlubnych militarnych działań Domicjana w tym rejonie. Z początkiem 101 roku armia rzymska, w sile 10 legionów (łącznie z auxiliami ponad 100.000 żołnierzy), przekroczyła Dunaj. 25 marca 101 roku Trajan wyruszył na pierwszą wojnę z Dakami. Cesarz wkroczył do Transylwanii przez karpacką przełęcz Żelaznej Bramy, a jednocześnie Luzjusz Kwietus dokonał ataku z Dolnej Mezji. Armia rzymska przeszła po moście pontonowym i skierowała się na dacką stolicę – Sarmizegetuzę. Początkowo Dakowie zwyciężali w trudnym górskim terenie. Decebal połączył się z Roksolanami i zimą 101/102 roku wspólnie przeszli przez Dunaj i zaatakowali Dolną Mezję. Garnizony rzymskie stawiły opór. W 102 roku cesarz przekroczył Dunaj, doszedł do Sarmizegetuzy i zmusił Decebala do zawarcia pokoju. Musiał on oddać całą posiadaną broń i jeńców, a także zrezygnować z części terytorium na lewym brzegu Dunaju. W zamian za to pozostał przy władzy i zawarł sojusz z Rzymem. Po zakończeniu I wojny dackiej Trajan powrócił do Rzymu, gdzie odbył triumf i uzyskał przydomek „Dacicus” („Dacki”). Obydwie strony zdały sobie sprawę, że pokój jest tymczasowy. Trajan polecił Apollodorosowi z Damaszku wybudowanie stałego mostu przez Dunaj, koło obecnej miejscowości Drobeta (Turnu Severin). Decebal na początku 105 roku zaatakował garnizony rzymskie stacjonujące na południe od Dunaju i wtargnął do Mezji, rozpoczynając II wojnę dacką. Trajan na czele 13 legionów na początku 106 roku przekroczył Dunaj, zdobył Sarmizegetuzę i podporządkował Rzymowi całe państwo, tworząc nową prowincję – Dację. Aby nie być zmuszonym do wzięcia udziału w triumfie cesarza, Decebal popełnił samobójstwo (szczegóły śmierci znane są z opisu Kasjusza Diona i ze scen na kolumnie Trajana). Jego głowę Trajan odesłał do Rzymu jako widomy dowód zwycięstwa. Podczas wojny modyfikacji uległ hełm legionisty. Był on nieodporny na uderzenie dacką kosą bojową, więc po I wojnie dackiej dodano mu dwa stalowe wzmocnienia przecinające się na szczycie.
Po ustaniu działań wojennych Trajan przesiedlił część dackiej ludności, a granice Dacji zabezpieczył, budująclimes. Rozpoczęły się przygotowania do wojen na wschodzie, gdyż Trajan planował ujarzmienie niepokonanego dotąd wroga Rzymu – Partów. W 106 roku jeden z wodzów Trajana, Korneliusz Palma, zajął państwo Nabatejczyków, które dzięki swemu położeniu na skrzyżowaniu szlaków handlowych z Syrii nad Morze Czerwone miało duże znaczenie gospodarcze. Na ziemiach tych utworzono prowincję Arabia Skalista (Arabia Petrea) ze stolicą w Petrze, natomiast część państwa Nabatejczyków z Damaszkiem włączono do prowincji Syrii. Z Damaszku wybudowano drogę przez Bostrę i Petrę nad zatokę Akaba.
Za panowania Trajana w Armenii i Partii ponownie doszło do sporów rodzinnych, tak jak za czasów Augusta i dynastii julijsko-klaudyjskiej. Trajan wykorzystał wewnętrzne partyjskie spory dynastyczne i z armią liczącą około 100.000 ruszył na Partów. Wiosną 114 roku wkroczył do Armenii, którą, nie napotkawszy oporu, zdobył bez większego wysiłku i ogłosił prowincją rzymską. Wiosną następnego roku Trajan ruszył na północną Mezopotamię. Również i tu nie napotkał oporu i zajął dwa główne miasta: Nisibis i Edessę. Utworzono nową prowincję Mezopotamię. Następnie, po zbudowaniu floty nad środkowym Eufratem, Rzymianie wtargnęli do Medii Adiabene i zajęli stolicę Arsacydów, Ktezyfont (król Chosroes uciekł przed Rzymianami). Z krainy tej utworzono prowincję Asyrię. Trajan przyjął wtedy przydomek „Parthicus”, jednak do zakończenia wojny było jeszcze daleko. Cesarz popłynął Tygrysem aż do Zatoki Perskiej. Wracając, odwiedził Babilon. Nie zdołał jednak należycie zorganizować i zabezpieczyć nowych zdobyczy, gdyż w okupowanych miastach doszło do wybuchu licznych powstań. W dodatku wzniecenie przez Żydów rewolty, najpierw w Cyrenajce i Egipcie, a potem w Judei, na bezpośrednim zapleczu armii rzymskiej, stanowiło poważne zagrożenie. Armia rzymska była w defensywie. Trajan wykorzystał ponownie waśnie rodzinne wśród Arsacydów i ogłosił Parthamazirisa, syna Chosroesa, królem. Jednak protegowany przez Rzymian, władca nie zdobył uznania Partów i wkrótce został wygnany. Cesarz poniósł klęskę pod murami niewielkiego, lecz silnie bronionego miasta Hatry. Po dramatycznym odwrocie Trajan dotarł na początku 117 roku do Selinus w Cylicji, gdzie zmarł 8 sierpnia. Już na łożu śmierci adoptował swego kuzynaPubliusza Eliusza Hadriana.
Panowanie Trajana to okres największego rozwoju terytorialnego państwa rzymskiego. Pomimo wojen, a może właśnie dzięki nim, był to okres świetności, a cesarzowi jeszcze za życia (w 114 roku) senat nadał zaszczytny i zasłużony przydomek „Optimus Princeps” (Najlepszy princeps).
Hadrian
Po zgonie Trajana cesarzem został Publiusz Eliusz Hadrian (117-138 n.e.). Po wstąpieniu na tron, pragnąc zachować pokojowe stosunki z Partami, zwrócił im zagarnięte ziemie i w wyniku swej polityki wschodniej utworzył w tym rejonie w 129 roku z posiadłości wasalnych królów i książąt strefę buforową. Na dwa lata przed śmiercią zaadoptował Cejoniusa Kommodusa, który zmarł w 138 roku, a ciężko już chory cesarz (na pół roku przed śmiercią) sukcesorem swym naznaczył senatora Tytusa Aureliusza Antoniusa, późniejszego cesarza Antoniusa Piusa. Pragnąc rozwiązać kwestię sukcesji nie na jedno, lecz na dwa pokolenia (Antonius nie miał własnych synów), zażądał od swego adoptowanego syna, by ten z kolei adoptował dwóch chłopców: syna zmarłego Cejoniusa Kommodusa – Lucjusza Werusa i jednego z krewnych Antoniusa – Marka Anniusza Werusa, późniejszego cesarza Marka Aureliusza.
Długoletnie rządy cesarza Hadriana to jeden z niewielu pokojowych okresów w dziejach Rzymu.
Za jego panowania nie było żadnych poważnych wypraw wojennych; nawet wojny przechodziły niemal w milczeniu… Z Partami pozostawał w przyjaznych stosunkach, ponieważ odwołał stamtąd króla narzuconego przez Trajana. Armeńczykom pozwolił mieć króla, chociaż za Trajana mieli namiestnika… Królowie Baktrii wysłali do Hadriana posłów, by kornie prosili go o przyjaźń
– Scriptores Historiae Augustae, Hadrian, 21
Ten nieco idylliczny obraz przekazany przez Eliusza Spartianusa, zakłóca przekaz w „Historii rzymskiej” Kasjusza Diona (69:12), informujący o wybuchu w Judei, o decyzji zrównania z ziemią Jerozolimy i wybudowaniu na tym terenie grecko-rzymskiego miasta Aelia Capitolina, jak i o wzniesieniu przybytku Zeusa na miejscu żydowskiej świątyni. Jednak trzeba przyznać, że Żydzi jeszcze w okresie panowania Trajana i prowadzonej przezeń wojny z Partami wywołali rebelię na tyłach armii rzymskiej (być może pod wpływem agitacji Chosroesa), a także na Cyprze i w Cyrenajce. Arbitralna decyzja władcy dotycząca losów Jerozolimy była jednym z przejawów dążeń cesarza do hellenizacji ośrodków wschodnich i do unifikacji religijno-kulturowej. Cesarz był w Jerozolimie w 129 lub w 130 roku, w czasie swej podróży na Wschód. Ujrzał wtedy miasto leżące w gruzach od blisko 60 lat, od momentu zdobycia go i zniszczenia przez Tytusa. W 131 roku wydał dekret zakazujący obrzezania, co dogłębnie oburzył Żydów. Decyzje te doprowadziły w efekcie do wzniecenia w 132 roku powstania, na czele którego stanął Szymon z przydomkiem „Bar Kochba” (Syn Gwiazdy) albo inaczej „Bar Koziby”, gdyż tak jest nazwany w zwojach z Qumran. W wojnie tej zwanej drugą wojną żydowską, o wiele bardziej krwawej i niszczącej niż pierwsza, poległo 580.000 ludzi i zniszczonych zostało 50 miast. Na miejscu całkowicie zburzonej Jerozolimy cesarz założył kolonię weteranów – Colonia Aelia Capitolina (nazwę zresztą po śmierci Hadriana zmieniono na tradycyjną), do której Żydzi, z wyjątkiem jednego dnia w roku, mieli zakaz wstępu. Na terenach Judei utworzono konsularną prowincję Syria Paleastyna, do której napływali osadnicy nie będący Żydami. Ta jedna jedyna wojna tocząca się w okresie rządów Hadriana (jeśli nie liczyć zamieszek w Mauretanii, o których wzmiankuje Kasjusz Dion; 68:32) przerwała wieloletni Pax Hadriana. Prowadząc politykę pokojową, Hadrian dbał jednocześnie o zabezpieczenie granic Imperium Romanum. Zakończył budowę limes germańskiego i retyckiego oraz rozpoczął wznoszenie fortyfikacji granicznych w Brytanii, tzw. wał Hadriana – vallum Hadriani – między zatoką Solway Firth a ujściem rzeki Tyne. Wał Hadriana miał długość 80 mil rzymskich, czyli 117 km. Składał się z wysokiego muru o grubości nie mniejszej niż 2, 5 m i wysokości około 6, 5 m i położonej przed nim, od strony północnej, głębokiej fosy o szerokości 8 m i głębokości 4 m. Stacjonowały tam oddziały piechoty i jazdy pomocniczej, łącznie około 15 000 żołnierzy. Legiony rozmieszczono też w głębi kraju: w Eburacum (obecnie York) – VI Victrix, w Isca (obecnie Caerlon) – II Augusta i w Deva (obecmie Chester – XX Valeria Victrix). Ulepszył i rozbudował limes naddunajski przez wzniesienie wielu warowni, które od północy, zachodu i wschodu zamykały doliny prowadzące w głąb Wyżyny Siedmiogrockiej i przechodzące w dolinę rzeki Aluty (obecnie Oltul), stanowiącej wschodnią granicę prowincji Dacji. W 124/125 roku podzielił Dację na trzy mniejsze prowincje: Superior, Inferior i Porolissenis. W kilka lat później (w 132 roku) cesarz odbył podróż z Aten do Tracji, gdzie założył miasto Hadrianopol (Adrianopol, obecnie Edirne znajdujące się w europejskiej części Turcji), będące w późniejszych dziejach Europy miejscem niezwykle ważnych wydarzeń. Rozbudowywał także limes afrykański. W Numidii, na granicy rzymskiej prowincji, wzniesiono obronny mur kamienny. Być może wtedy też przystąpiono do kopania szerokiego (4-10 m) rowu przed fortyfikacjami, zwanego fossatum Africae, który widoczny jest do dziś na zdjęciach lotniczych. Możliwe jednak, że rów ten wybudowano dopiero w III w. Hadrian wprowadził też istotne zmiany w strukturze armii mające na celu podniesienie dyscypliny i sprawności armii, ustalił też, że legiony mogą uzupełniać swe szeregi w kraju, w którym stacjonują, co doprowadziło do barbaryzacji armii, która pod koniec jego panowania liczyła 28 legionów, z czego 17 stacjonowało nad granicami zachodnimi (3 w Brytanii, 4 w Germaniach, 4 w Panonii, 5 w Mezjach, 1 w Dacji), a 8 nad granicami wschodnimi (2 w Kapadocji, 3 w Syrii, 2 w Judei, 1 w Arabii). Ponadto w Egipcie, Afryce i Hiszpanii stacjonowały pojedyncze legiony.
Julian Apostata
Jednym z ostatnich wielkich wodzów rzymskich był Julian Apostata (Flavius Claudius Julianus). Urodził się w 332 roku. Kształcił się w Atenach, studiował filozofię i literaturę. Już wówczas pod wpływem neoplatonizmu odsunął się od religii chrześcijańskiej, w której go wychowywano i powrócił do tradycyjnej religii rzymskiej. Jako bratanek cesarza Konstancjusza II był pod jego ochroną, lecz do władzy zraziło go skazanie jego brata przez cesarza, dla którego był niewygodny. W 355 roku został wysłany do Galii. Z powodu osłabienia obrony tej prowincji, była ona często najeżdżana i pustoszona przez Germanów. Szczycili się oni, iż między nimi a Rzymianami jest wiele kilometrów pustki. Julian po objęciu namiestnictwa nad Galią zaczął odbudowywać tę prowincję. Część podatków zapłacił z własnej szkatuły, zaczął odbudowywać miasta przygraniczne, a w okresie głodu sprowadził z Brytanii zboże, czym zyskał sobie uznanie. W kolejnych bitwach pokonał Germanów i przekroczył Ren. Jego żołnierze mieli, jako mieszkańcy Galii, przyrzeczone, iż nie będą musieli walczyć poza swoją prowincją. Dlatego gdy Konstancjusz II nakazał im udać się na wschód na planowaną wyprawę przeciw Persji, żołnierze zbuntowali się i obwołali Juliana Apostatę cesarzem. Było to w 360 roku. Do starcia wojsk Juliana i Konstancjusza II nie doszło, gdyż ten ostatni zmarł rok później.
Julian próbował przywrócić religii politeistycznej równoprawne znaczenie jakie miała dominująca religia chrześcijańska. Starał się ująć religię rzymską w ramy kościoła chrześcijańskiego. Rozpoczął reformę monetarną i starał się walczyć ze zbyt wysokimi cenami.
W 363 roku wypowiedział wojnę Persji i z wielką armią i flotą rzeczną ruszył na wschód. Pokonał armię perską i zniszczył stolicę króla królów – Ktezyfont. Na skutek dezinformacji stracił zapasy dla swej armii. Została ona otoczona, a sam Cesarz poniósł bohaterską śmierć prowadząc swą armię do ataku. Jest prawdopodobne, iż zabił go jeden z jego własnych żołnierzy (być może chrześcijanin), gdyż w obozie perskim nikt nie zgłosił się po nagrodę za ten czyn. Po jego śmierci cesarzem został Jowian. Po podpisaniu upokarzającego Rzymian pokoju, armia cesarska wycofała się w granice Imperium. Król perski widząc wycofujące się wojsko rzymskie ze słabym i nieudolnym cesarzem na czele, stwierdził, że jest to początek upadku Imperium Rzymskiego.
Julian pokazał, iż pogaństwo nie odeszło jeszcze w zapomnienie. Jednocześnie udowodnił, że armia rzymska mimo długich bratobójczych wojen jest nadal potężną siłą. Jego dokonania przedłużyły egzystencję podupadającego Imperium Romanum.
Wodzowie wymienieni w tej pracy byli wybitnymi jednostkami swoich czasów. Wielu z nich tak jak Cezar dzięki swym dokonaniom sięgnęło po władzę. Dzięki nim Imperium Romanum osiągnęło swój kształt, potęgę i dzięki nim przetrwało tak długo. Ich losy i dokonania inspirowały i inspirują wielu wybitnych ludzi, takich jak Napoleon. Przez to zmienili oni losy swoich czasów i późniejszych. Tereny przez nich włączone do cesarstwa uległy zromanizowaniu pozostając ośrodkami wysokiej kultury także po upadku Imperium. Dzięki rozpowszechnieniu kultury rzymskiej na ogromne terytorium nie uległa ona zanikowi, a materialne pozostałości tej epoki zachwycają nas do dziś…
