Niemal każde dziecko uczyło się trudnej sztuki oszczędzania na przykładzie skarbonek. Przybierają one rozmaite kształty i rozmiary – ta najbardziej znana to poczciwa „świnka skarbonka”.
Najstarszy znaleziony egzemplarz pochodzi z greckiego miasta Priene, z ok. 200 r. przed Chrystusem. Prawdopodobnie był on przeznaczony na świątynne datki. Jest to ceramiczny pojemnik w kształcie frontonu świątyni z kolumnami wspierającymi trójkątny przyczółek, ze szczeliną do wrzucania monet. Z tyłu jest otwór służący zapewne do wyciągania datków. Obecnie znajduje się ona w Państwowym Muzeum w Berlinie. Podobny obiekt lecz mniej starannie wykonany zobaczyć możemy w muzeum w Atenach.
Skarbonki oprócz użytku prywatnego odgrywały tez dużą rolę w życiu religijnym. Służyły bowiem jako pojemniki na datki ofiarowywane przez wiernych. Zwano je thesaurus lub loculus.
Czasami przybierały one formę wymyślnych konstrukcji, które za „opłatą” dawkowały wodę do rytualnego obmycia ciała bądź przedmiotów kultowych. Autorem takich „maszynerii” był aleksandryjski wynalazca z przełomu II/I w. p.n.e. Heron.
Choć wykonane były z bardzo kruchego tworzywa – najczęściej z gliny bądź terakoty – zachowała się ich dość duża ilość. W kolekcji Instytutu Archeologii UJ w Krakowie mamy przykład bardzo dobrze zachowanej właśnie takiej skarbonki. Jest to gliniane naczynie o pękatym dzwonowatym kształcie (olla, aulla) i pochodzi z kolekcji hr. Józefa Wodzickiego. Został on znaleziony w 1871 roku podczas wykopalisk w Rzymie. W tym czasie prowadzono liczne wykopaliska na Eskwilinie, gdzie odnaleziono wiele ciekawych artefaktów m.in inną skarbonkę, znajdującą się w zbiorach Museo delle Terme. Przyjmuje się za skarbonka z krakowskich zbiorów pochodzi właśnie ze eskwilińskiego stanowiska.
Oprócz glinianych skarbonek, na początku XX wieku niemiecki badacz Hans Graeven wyróżnił kilka innych grup tego typu zabytków:
- prostokątne skrzyneczki (arculae) z wyciętym otworem w górnej ściance pojemnika. Często dekorowano je rytualnymi ornamentami figuralnymi bądź roślinnymi
- płaskie pojemniki o owalnym kształcie przypominające lampki oliwne, dekorowane w górnej powierzchni reliefowym medalionem z wizerunkiem Merkurego bądź Fortuny. Na spodzie często umieszczano znak artysty bądź warsztatu.
- skarbonki typu omfaloidalnego – cylindryczne pojemniki zwieńczone u góry kopułą przypominającą ul. Często ozdabiano je z przodu frontonem świątynnym z wizerunkiem Merkurego lub Fortuny. Na tylnej ściance umieszczano znak warsztatu gdzie została owa skarbonka wykonana.
Obecnie skarbonki pełnią funkcje raczej czysto dekoracyjne, bądź zabawki dla dzieci. Aczkolwiek często można spotkać, w barach lub knajpkach pojemniki gdzie wrzucamy napiwki w formie bilonu.
