Populacja Imperium Rzymskiego

Próba oceny liczebności mieszkańców imperium rzymskiego na przestrzeni dziejów jest niezwykle ciężkim zadaniem, z którym mierzyło się i mierzy po dziś dzień wielu naukowców. Głównym powodem takiego stanu rzeczy jest fakt, że nie zachowało się wiele wiarygodnych źródeł w tym temacie. Jedną z wiarygodniejszych analiz jest pozycja polskiego historyka Wiesława Sudera pt. „Census populi. Demografia starożytnego Rzymu” lub książki historyka Kyle’a Harpera.

Wielką trudnością dla badaczy jest już określenie przybliżonej populacji zamieszkującej wybrane antyczne ośrodki miejskie – jak Rzym, Aleksandria czy Ateny. Naturalnie posiadamy zachowane spisy ludności obywatelskiej, jednak wciąż największym problemem jest zrozumienie, jak wielka była np. populacja niewolnicza na danych obszarach.

Populacja państwa rzymskiego

W V wieku p.n.e. Italia oznaczała tylko jego południową część, w III p.n.e. natomiast wszystkie tereny podległe Rzymowi. Za czasów Juliusza Cezara teren rozciągający się od Cieśniny Mesyńskiej do rzeki Rubikon. Wtedy za jej część jeszcze nie uważano Galii Przedalpejskiej leżącej w dolinie rzeki Pad oraz Ligurii. Około 27 roku p.n.e. za panowania Augusta, Italia już sięgnęła do podnóży Alp. Italia przez całą starożytność nie obejmowała natomiast Sycylii, Sardynii i Korsyki.

Na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa - Na tych samych warunkach 3.0.

Pierwsze wiarygodne wzmianki odnośnie populacji państwa rzymskiego pojawiają się w IV wieku p.n.e. Wcześniejszy okres naznaczony jest licznymi wskazówkami, które pozwalają zakładać, że miała wówczas miejsce znaczna ekspansja demograficzna na obszarach intensywnego rozwoju urbanistycznego, jak np. w Wielkiej Grecji i Etrurii, w odróżnieniu od sytuacji demograficznej na Półwyspie Apenińskim i na Nizinie Padańskiej.

Wysoki współczynnik wzrostu demograficznego występował z pewnością na obszarze latyńskim w IV wieku p.n.e. Można to wywnioskować z liczby kolonii latyńskich założonych przez państwo rzymskie w trakcie podboju Italii. Zdobycze terytorialne po wojnach latyńskich w latach 340-338 p.n.e. zwiększyły powierzchnię państwa rzymskiego do 7 tysięcy km kwadratowych. Zamieszkiwało je wówczas około 600 tys. osób posiadających obywatelstwo rzymskie (jest to hipotetyczna liczba, wynikająca z pomnożenia przez cztery liczby ok. 150 tys. dorosłych mężczyzn podległych cenzusowi; w ten sposób uwzględniamy także rodziny), ze średnią 85 osób na km kw.

W 265 roku p.n.e. Republika Rzymska obejmowała tereny 24 tys. km kw, z liczbą mieszkańców 1.168.936 (pomnożono przez cztery 292.234 dorosłych mężczyzn z cenzusu w roku poprzednim) i średnią 49 osób na km kw. Zmniejszenie gęstości zaludnienia wynikało z faktu, że ekspansja prowadziła do obniżenia wskaźnika populacji, oraz z tego, że ludność kontynuowała migrację do kolonii latyńskich, będących autonomicznymi względem Rzymu.

W 225 roku p.n.e. średnia liczba ludności kontrolowanej przez Rzym spadła do aż 27 osób na km kw. Do tej liczby należy dodać ludność miast i ludów sprzymierzonych – wówczas otrzymujemy około 132 osoby na km kw. przy całej populacji liczącej 3,6 mln osób.

Rzym w czasie II wojny punickiej wyraźnie stracił na wzroście demograficznym, co wynikało z dużych strat osobowych w czasie kampanii wojskowych. Potwierdza to cenzus wykonany w roku 209 p.n.e. – Rzym miał wówczas ok. 137 tysięcy obywateli rzymskich, kiedy w 234 p.n.e. odnotowano ok. 270 tysięcy obywateli.

Pod koniec II wieku p.n.e. liczba dorosłych mężczyzn osiągnęła liczbę 400 tysięcy, by w latach 90-88 p.n.e., kiedy to cały Półwysep został wchłonięty przez Rzym, osiągnąć 910 tysięcy (dane ze spisu z 69 roku p.n.e.). Całkowitą populację można określić, jedynie kiedy włączymy do niej także niewolników i peregrini, czyli cudzoziemców. Liczbę tę możemy określić na ten czas na około 4 mln ludzi. Tereny znajdujące się w granicach republiki wynosiły około 165 tys. km kw., gdzie na jeden km kw. przypadało 22,5 osoby.

Wojny domowe doprowadziły do znacznej redukcji populacji. Dopiero zwycięstwo Oktawiana Augusta w 31 roku p.n.e. pod Akcjum i zakończenie wojen przyniosło poprawę demograficzną. Osiągnięto to głównie poprzesz osiedlanie weteranów na terenach wiejskich i rozwojowi urbanistycznemu, zwłaszcza na Nizinie Padańskiej. Co więcej, w granice Imperium włączono kolejne ziemie, w tym Egiptu.

Spis ludności z 14 roku n.e. zanotował ok. 5 mln obywateli Rzymu (w tym także kobiety z dziećmi w wieku 1-2 lata), nie wliczając w to legionistów, urzędników i handlarzy w liczbie ok. 500 tys., którzy zamieszkiwali prowincje. Oceniając liczbę peregrini na ok. 500 tys. oraz niewolników (ok. 1 mln), daje nam to populację na poziomie około 6 mln ludzi, zamieszkujących ziemie od podnóża Alp do granic Kalabrii. Jest to powierzchnia ok. 220 tys. km kw., ze średnią 27 mieszkańców na km kw.

Urbanistyka, rozwijająca się przez całą epokę dynastii Antoninów, ostatecznie stymulowała ekspansję demograficzną. Pod koniec II wieku n.e. dały się odczuć skutki poważnej zarazy panującej w wielu regionach, ale np. w III wieku n.e. widoczny jest wzrost liczby ludności, mimo poważnych kryzysów politycznych i militarnych w ówczesnym czasie, tak samo jak w IV wieku n.e., co łączy się ze wzrostem urbanistycznym i ekonomicznym. Wszelkie inne, nawet przybliżone dane, nie są możliwe do wydobycia z powodu braku jakichkolwiek liczb pochodzących ze spisów ludności, które nie były już prowadzone.

Problemy z oceną populacji na przykładzie miasta Rzym

Liczebność samego miasta Rzym w czasie jego największego rozkwitu, tzn. między panowaniem Oktawiana Augusta a Konstantynem I (27 p.n.e. – 337 n.e.), jest kwestią dyskusyjną pomiędzy badaczami. Padają liczby od 600.000 do 1.800.000 mieszkańców. Mimo, że władze Rzymu prowadziły spisy ludności to nie zachowały się do naszych czasów jednoznaczne dane statystyczne z tego okresu. Naukowcy swoje szacunki tworzą w oparciu o różne metodologie i źródła.

Frumentatio – przydział chleba

Fresk rzymski ukazujący sprzedaż chleba na targu.

Jedną z nich jest metodologia bazująca na danych pochodzących z okresu rządów Juliusza Cezara i Oktawiana Augusta, a potem Kaliguli i Septymiusza Sewera, które uwzględniały liczbę osób mogących korzystać z frumentatio, czyli darmowego lub zaniżonego cenowo przydziału chleba, który był dostępny dla każdego obywatela przebywającego w Rzymie. Za rządów Cezara liczba ta uległa zmianie z 320 do 150 tysięcy obywateli płci męskiej, którzy skończyli 17 roku życia. Zmniejszenie liczby osób, którym przysługiwało frumentatio, wynikać może z faktu, iż nadmiar ludności wysłano do zakładanych kolonii rzymskich.

Co więcej, jak podaje Swetoniusz, Cezar przeprowadził reformę sporządzania cenzusu; od teraz frumentatio przysługiwać miało jedynie obywatelom rzymskim, którzy faktycznie zamieszkiwali w metropolii, a nie także przyjezdnym Biorąc pod uwagę dane Swetoniusza o 150 tysiącach mężczyzn będących obywatelami rzymskimi, możemy założyć że stanowili oni 30-35% całej populacji obywateli w mieście. Zdaniem badacza Elio Lo Cascio, przed dokonaniem reformy, Rzym mogło zamieszkiwać 700-750 tysięcy obywateli; po reformie zaś 430-500 tysięcy. Naturalnym jest jednak to, że populacja z pewnością była większa gdyż należałoby doliczyć cudzoziemców, oczywiście niewolników, wyzwoleńców czy osoby wyjęte z systemu frumentatio.

Liczba osób, która podlegała frumentatio za panowania Augusta uległa pewnemu zwiększeniu – do 200 tysięcy męskich obywateli; takie informacje podają Kasjusz Dion oraz sam Oktawian w Res gestae.

Badacze bazują także na informacje zawarte u Tacyta, Swetoniusza i Kasjusza Diona, co do przekazania w testamencie przez Oktawiana Augusta wszystkim obywatelom rzymskim sumy pieniędzy; zmarły cesarz miał zostawić do podziału 45 mln sesterców, a Swetoniusz dodatkowo podaje informację, że każdy obywatel otrzymał 300 sesterców. Szybka kalkulacja daje nam sumę 200 tysięcy obywateli, którzy otrzymali „podarek” od władcy.

Spożycie zboża

Odmierzanie zboża na mozaice.

Inną metodą, jaką stosują badacze do oceny populacji miasta Rzym jest bazowanie na informacjach w źródłach, co do ilości sprowadzanego zboża oraz jego konsumpcji. Duża populacja miasta Rzymu wymagała stałych dostaw zboża drogą morską, gdyż okoliczne pola nie zapewniały odpowiedniej ilości pożywienia dla mieszkańców. Podstawowym źródłem informacji, co do ilości sprowadzanego zboża jest Epitome de Caesaribus z IV wieku n.e., w którym możemy wyczytać, że rocznie z Egiptu sprowadzano 20 mln modii (1 modius = 8 l) zboża. Józef Flawiusz z kolei podaje, że dostawa z Egiptu pozwalała zapewnić zapotrzebowanie mieszkańców Rzymu na cztery miesiące. W związku z tym możemy przeliczyć, że Rzym w ciągu roku zużywał 60 mln modii zboża. Bazując z kolei na przekazach innych pisarzy antycznych, co do miesięcznego zapotrzebowania żołnierza (4 modii) lub niewolnika (5 modii), możemy uznać że dostawa roczna w przeciągu Egiptu pozwalała wyżywić około 500 tysięcy obywateli (przy minimalnym zapotrzebowaniu kalorycznym, nawet 1,5 mln).
Nie zapominajmy jednak także o tym, że zboże pozyskiwano nie tylko drogą publiczną ale i prywatną, co powoduje że liczebność mogła być wyższa.

Oczywiście dużym problemem opisanej metody jest bazowanie na wielu źródłach, które pochodzą z różnego okresu. Z drugiej strony liczby pokrywają się z tymi, wyciągniętymi poprzednią metodą.

Bazowanie na wykazie budowli

Inną metodą, która może posłużyć do oceny liczebności populacji Rzymu są Curiosum urbis Romae regionum XIV i Notitia urbis Romae, które zawierają wykaz budowli w Rzymie z IV wieku n.e. Dzielą one miasto na 14 dzielnic i wymieniają 1800 domus oraz 46 tysięcy kamienic (insulae). Badacze bazując na tych informacjach spierają się, co do ilości obywateli między 700 tysięcy a 1,2 miliona.

Podsumowanie

Bazując, jednak na wyżej wspomnianych metodach można przyjąć, że populacja miasta Rzymu w rzeczywistości mogła osiągnąć liczbę miliona mieszkańców, jeśli uwzględnimy nie tylko obywateli, ale i cudzoziemców, niewolników czy wyzwoleńców.

Warto dodać, że wraz z przeniesieniem stolicy Imperium z Rzymu do Konstantynopola w IV wieku n.e. możemy mówić o stopniowej depopulacji miasta. Na początku V wieku n.e., już po zdobyciu Rzymu przez Alaryka w 410 roku n.e., dostęp do darmowego chleba miało mieć 120 tysięcy obywateli. Co jednak interesujące, w połowie V wieku liczba ta wzrosła do 140 tysięcy, co dowodzi że Rzym wciąż posiadał znaczącą populację jak na czasy antyczne.

Imperium rzymskie pod panowaniem Trajana w 117 roku n.e.

Na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa - Na tych samych warunkach 3.0.

Pzykładowa populacja cesarstwa rzymskiego

Zdaniem historyka Kyle’a Harpera za rządów Oktawiana Augusta (27 p.n.e. – 14 n.e.) państwo rzymskie posiadało liczącą 60 mln populację, która rocznie wzrastała o 0,1%. Poniżej znajduje się przedstawiona propozycja liczebności cesarstwa rzymskiego w połowie II wieku n.e., według Kyle’a Harpera „The Fate of Rome”.

Przeczytaj więcej

Bitwa pod Ilipą Wojny galijskie Wojna domowa Cezara z Pompejuszem Wojny drugiego triumwiratu Podbój Italii przez Rzym