Znajomość początków uniwersytetów lokowana jest w przeważającej części w czasach średniowiecza, odnosząc się do założenia pierwszej uczelni wyższej w Bolonii co miało miejsce około 1088 r. Oczywiście uniwersytet ten odniósł ogromny sukces w procesie przywracania dawnego blasku rzymskiemu systemowi prawnemu, czego reprezentantem był Irneriusz i założona przez niego szkoła glosatorów, jednak trzeba zdać sobie sprawę, że starożytni Rzymianie byli pionierami w zakresie zorganizowanego nauczania prawa i badania jego funkcjonowania.
Rzymianie mieli ogromne dokonania w procesie rozwoju prawa prywatnego, co ma swoje odzwierciedlenie we współczesnym prawie cywilnym. Do dziś znawcy i badacze prawa rzymskiego oddają wielki szacunek starożytnej kulturze prawnej, która tak mocno wpłynęła na prawodawstwo przez następne dwa tysiące lat. Gdzie i jak Rzymianie nauczali prawa i rozwijali swoje myśli prawnicze?
Już na początku pryncypatu, rzymski cesarz Oktawian August wprowadził tzw. Ius publice respondendi ex auctoritate principis, które faworyzowało i wspierało finansowo 30 największych rzymskich jurystów. Proces kształcenia i nauczania prawa rzymskiego stale wzrastał i przekształcał się z prywatnego, na publiczny pod patronatem rzymskich władców. Fenomenem jak na tamte czasy było utworzenie pierwszej szkoły prawa w Rzymie i Bejrucie, co miało miejsce w III w. Moment ten spowodował stały rozwój publicznego nauczania prawa, jaki funkcjonował w Imperium, który przekształcał się z nauczania zarezerwowanego tylko i wyłącznie dla najbogatszych obywateli, na nauczanie skierowane dla większej grupy społeczeństwa. Spowodowało to oczywiście wulgaryzację prawa i jego uproszczenie, jednak dla ludności z okresu kryzysu państwa rzymskiego, było najlepszym wyjściem, aby kształcić nowe elity prawnicze. Szkoła prawa w Rzymie od samego początku przyciągała wielu uczniów co spowodowało, że w IV w. doszło do tak skrajnej sytuacji, że cesarz Walentynian I (364-376) musiał ograniczyć liczbę wpisów i możliwy okres trwania studiów. Następnym bodźcem do rozwoju nauczania prawa było założenie trzeciej uczelni w Konstantynopolu co miało miejsce w 425 r.
Przez następne lata postępowała profesjonalizacja nauczania i systemu organizacyjnego uczelni, co spowodowało, że w IV i V w. powstał proces kształcenia prawa, który jest bardzo podobny do dzisiejszego. Studia prawa rzymskiego były skupione na klasycznym dorobku jurystów i składały się na 5 letni okres nauczania, a każdy rok, jak dziś to funkcjonuje, był kolejnym etapem „wtajemniczenia” w rzymską sztukę prawniczą. Prześledźmy krótko cykl pięcioletniego nauczania z jakim mieli do czynienia starożytni studenci:
- Na I roku studiowano głównie Instytucje Gaiusa, które były podręcznikiem prawa rzymskiego i ogólnym scharakteryzowaniem jego najważniejszych elementów. Uczniów tego roku nazywano „dupondii„, co w żargonie studenckim oznaczało rekrutów.
- Na II roku uczniowie, nazywani „edictales” zapoznawali się z komentarzami do edyktów
- Na III roku studenci hucznie obchodzili święto Papiniana, rzymskiego prawnika nazywanego „księciem rzymskich jurystów”, którego dzieła studiowano przez cały rok, dlatego uczniowie nazywani byli wtedy „Papinianistae„.
- Na IV roku uczniowie badali responsa Paulusa, jednak nauczanie miało już tutaj charakter głównie prywatny, bowiem studenci mieli samodzielnie badać dzieła słynnego jurysty i rozwiązywać problemy prawnicze. Nazywani byli z greki „lytae„, co nawiązuje do rozwiązywania kazusów.
- Na V roku uczniowie, nazywani „prolyae”, zapoznawali się ze współczesnymi jak dla siebie konstytucjami cesarskimi, które badali również prywatnie.
Na piątym roku kończył się okres kształcenia nowych adeptów prawa rzymskiego i zaczynał się okres wykorzystywania swojej wiedzy w praktyce, bowiem w okresie dominatu i w państwie bizantyjskim w bardzo szybkim tempie rosła biurokracja i administracja przez co rosła potrzeba coraz większej liczby urzędników. Państwo rzymskie w IV/V w. przechodziło coraz większe problemy i przekształcenia, co niewątpliwie wpłynęło na ułatwienie prawa rzymskiego i dostosowanie go do ówczesnej sytuacji gospodarczej i społecznej.
Jak widzimy Rzymianie u schyłku istnienia Cesarstwa Zachodniego byli w stanie zainicjować początek zorganizowanego nauczania prawa, które było niezbędne dla tak ogromnego Imperium. Dorobek uczelni w Rzymie, Bejrucie i Konstantynopolu było determinantą powstawania licznych mniejszych uczelni na terenie całego państwa, a także wzorem systemu studiowania prawa dla kolejnych pokoleń. Uniwersytety prawa przez całe średniowiecze prawie wyłącznie ograniczały się do nauczania prawa rzymskiego i kanonicznego, które również w przeważającej części wywodziło się z dokonań rzymskich jurystów i uczelni. Osiągnięcia wspomnianych uczelni mają swoje odbicie w późniejszych słynnych reformach justyniańskich, bowiem w komisji tworzącej Digesty, Kodeks, czy Instytucje zasiadali również profesorowie z uczelni z Bejrutu (nazywanej „matką prawa„, a nauczycieli tam wykładających „profesorów świata„) oraz z Konstantynopola.
