Dzieło „Historycy Cesarstwa Rzymskiego” jest przekładem Hanny Szelest i zawiera opis biograficzny cesarzy rzymskich sporządzony przez historyków starożytnych od roku 117, aż do około 300 roku n.e. Niektórzy z nich zwracają się do cesarzy Dioklecjana, czy Augusta co świadczyć może o charakterze tych krótkich opowiadań o władcach.
Mogły być one pisane na życzenie władcy, ale na pewno zostały tak sformułowane aby władca mógł je później przeczytać. Historycy zaczynali od krótkiego omówienia pochodzenia poszczególnych władców. Następnie próby dojścia do władzy, sam sposób rządzenia oraz życie prywatne i tak aż do ich śmierci. Oczywiście opisy te zawierają najważniejsze fragmenty z ich życia, te które miały wpływ na politykę. Inaczej mówiąc, te które miały wpływ na sytuację w kraju.
Jak wiemy z innych źródeł żony cesarzy niekiedy miały ogromny wpływ na swoich mężów, a co za tym idzie czasem i na politykę. Właśnie dlatego niektórzy z historyków ówczesnego okresu zwracają szczególną uwagę na cesarzowe.
Pierwszy historyk Eliusz Spartianus, który zwraca się do Dioklecjana cesarza z roku 284 n.e., opisując Hadriana zwraca uwagę na ogromną rolę Plotyny siostry cesarza, dzięki której Hadrian został mianowany legatem, później konsulem. Jednak Eliusz przypomina, że nie wszyscy adopcję Hadriana przez Trajana uważali za prawdziwą. Nie brak takich, którzy głosili, że Hadrian został adoptowany już po śmierci Trajana na skutek knowań Plotyny.
Przeciwstawieniem tej kobiety jest tu żona cesarza, Sabina. Zgryźliwa i szorstka, a do tego zdradzała cesarza swojego męża. Hadrian na pewno rozstał by się z nią gdyby był osobą prywatną. Zaniechał tego z uwagi na opinię publiczną, zachowując jedynie pozory małżeństwa. Kiedy ta umarła, niektórzy uważali, że Hadrian podał jej truciznę.
Historyk opisując następnego cesarza Eliusza zwraca jedynie uwagę na jeden fakt z jego życia, kiedy to żona wypomina mu zdrady, ten mówi: „Pozwól mi zaspokajać moje pragnienia z innymi, żona bowiem oznacza godność, nie przyjemność”. Tłumaczył się również tym, że szkoda mu żony do igraszek miłosnych. Tak więc nie tylko żony zdradzały swoich mężów. Często też było odwrotnie.
Opisując Sewera zwraca uwagę, że pojął on za żonę Julię Domnę, o której dowiedział się, że ma poślubić króla. Cesarzowa ta zapisała się w pamięci starożytnych jako kobieta o bardzo silnej osobowości i ogromnej kulturze. Jej wpływ na męża był bardzo duży i dotyczył także spraw państwowych, ale głównie polityki kulturalnej. Żadna inna chyba cesarzowa rzymska nie figurowała na tylu inskrypcjach i monetach w rozmaitych okresach jej życia. Miała podobno tytuł matki wojska. Była osławiona z powodu cudzołóstwa i oskarżona również o udział w spisku. Wówczas jej pozycja osłabła. Ale przy tym należy zwrócić uwagę, że Sewer mimo tych licznych oskarżeń nie dopuścił do sądu. Chociaż, o ile była by to prawda, nie byłaby to odosobniona sprawa. Wiele razy napotykamy przecież w starożytności na spiski przeciw cesarzowi i to z udziałem ich własnych żon. Jednak przy Julii warto by się zatrzymać dłużej.
Julia Domna pochodziła z bogatej rodziny, od pokoleń sprawujących urząd arcykapłana w słynnej świątyni Baala w Emessie. Ślub z Sewerem był dla Julii szansą wyjazdy z rodzinnej Syrii, szansą na karierę u boku męża. Julia towarzyszyła mężowi w czasie walk. Pod jej wpływem rodzina cesarska spędziła sporo czasu na podróżach. Głównie przebywali w jej stronach rodzinnych, gdzie czuła się wspaniale w roli władczyni. Prawdopodobnie razem z synem Karakallą uknuła intrygę przeciwko własnej synowej i prefekta. W ten sposób doprowadziła do śmierci prefekta. Później, po śmierci Sewera jego synowie Karakalla i Geta po długim konflikcie doszli do porozumienia i postanowili podzielić się władzą. Nie spodobało się to Julii, która urządziła histeryczną scenę synom. Krzyczała żeby przecięli również i ją na pół skoro ćwiartują państwo. Oczywiście nie chodziło jej o dobro kraju, ale o władzę. Bała się, że utraci w ten sposób rzeczywisty wpływ na rządy. W ten sposób sprowokowała Karakallę do bratobójstwa. Na domiar złego Julia Domna zaproponowała własnemu synowi małżeństwo widząc jego zainteresowanie swoją osobą w słowach: „Czy nie wiesz, że jesteś cesarzem i że nadajesz prawa, a nie otrzymujesz?”. Tak więc Julia pozwoliła na kazirodztwo. Trzeba tu zaznaczyć, że za męża miała od tej pory mordercę swego syna. Jak widać nie miała nic przeciwko temu. Najważniejsza była dla niej władza. Kiedy Karakalla został zamordowany Julia opłakiwała nie syna czy męża, lecz utratę zajmowanej pozycji, a więc władzy, splendorów, przywilejów. Julia nie mogła pogodzić się z myślą, że od tej pory pozostanie już na zawsze osobą prywatną.
Eliusz Spartianus wielokrotnie ukazuje poczynania cesarzowych, jednak te poczynania są zazwyczaj złe. Jedynie Plotynę uważa za dobrą i mądrą kobietę, która miała wielki wpływ na politykę. Jednak to dzięki jej usilnym staraniom Hadrian zdołał dojść do władzy. Pojawia się tu nowy wątek, mianowicie spisek. Niektórzy historycy zgodnie twierdzą, że starożytność „opływała” w spiskach. I faktycznie, z wielu źródeł dowiadujemy się o coraz to większych, okrutniejszych podstępach, byle tylko mieć władzę. Julia Domna po utracie pozycji, władzy, podobno próbowała popełnić samobójstwo.
Drugim historykiem opisującym życie cesarzy był Juliusz Kapitolinus. W swojej rozprawie o Antoninusie Piusie zwraca uwagę na jego żonę Faustynę, która znana była z powodu jej zbyt swobodnego i lekkiego życia, a on sam starał się to ukryć.
Faustyna próbowała czasem wpłynąć na męża nie rozumiejąc jednak powagi jego stanowiska. Pius pozwolił senatowi nadać żonie tytuł Augusty. Kiedy umarłam została wzniesiona do urzędu bogów. Pius wybudował jej pomnik, co może być przykładem jego wielkiego szacunku do żony. W każdym razie tak to przedstawia Juliusz Kapitolinus. Na cześć Faustyny ustanowił Pius fundację alimentacyjną przeznaczoną na wychowanie dziewcząt.
Przy następnym władcy Juliusz pokazuje po raz kolejny występki cesarzowych, ich rozpustny tryb życia i zdradzanie mężów. Marek Antoninus Filozof (Aureliusz), po tym jak jego żona Faustyna zdradziła go z gladiatorem, nie odesłał jej, ani nie zabił nieślubnego dziecka. Faustyna utrzymywała w Kajecie stosunki z żeglarzami i gladiatorami. Nawet wtedy gdy doniesiono mu o wielu innych jej zdradach nic nie zrobił, powiedział jedynie: „Jeżeli porzucę żonę, powinienem oddać także posag”. Mówiono otwarcie o mimach, kochankach jego żony, a jednak ten w dalszym ciągu był przy niej. Historyk podkreśla to bardzo dokładnie. Jednak Faustyna nie miała wpływu na męża i musiała się zgadzać na wszystko co on postanowił. Tak było w przypadku zaślubin ich córki z Klaudiuszem Pompejanuszem. Marek Aureliusz podziękował bogom, że dały mu taką żonę: posłuszną delikatną i skromną. Opłakiwał ją po jej śmierci. Nie chciał też wziąć sobie innej żony, żeby jego dzieci nie miały macochy.
Następny historyk Wulkacjusz Gallikanus powraca jeszcze do Faustyny żony Marka Antoninusa przy okazji cesarza Awidiusza Kasjusza. Zauważa, że za zgodą Faustyny, która nie miała już nadziei na wyzdrowienie Marka i obawiała się, że nie będzie mogła wychować młodziutkich synów oraz że znajdzie się ktoś, kto po dojściu do władzy usunie ich, Kasjusz ogłosił się cesarzem. Oczywiście Wulkacjusz zaznacza, że to nie jest jego zdanie, ale niektórzy właśnie tak sądzili.
Ten sam historyk przytacza listy Faustyny i Marka, z których jasno wynika, że Marek szanował porady swojej żony i informował ją o wielu ważnych rzeczach. Natomiast Faustyna okazuje miłość mężowi i ich dzieciom. Troszczy się tak samo o niego jak i o siebie i dzieci, co zresztą zauważa sam Marek w następnym do niej liście chwaląc ją za to. Marek pisze w liście do żony: „Ty, moja Faustyno, zgodnie ze swym obowiązkiem troszczysz się o męża i nasze dzieci…”. Te listy autor przytoczył również, aby udowodnić iż Faustyna nie wiedziała nic o niecnych planach Kasjusza względem Marka. Nawet żądała dla niego ciężkiej kary. Nakłaniała męża do zemsty. Czy faktycznie tak było, nie wiemy. Może to był tylko list, może i ona spiskowała przeciw własnemu mężowi.
Eliusz Lampridiusz opisując życie cesarza Kommodusa Antoninusa ukazuje jego żonę, która za cudzołóstwo zostaje najpierw wygnana, a potem zamordowana. Sam też dopuszczał się o wiele gorszych rzeczy. Natomiast Antoninus Heliogabal ulegał swej matce tak bardzo, że bez jej woli nie przedsiębrał w sprawach państwowych, chociaż ona sama dopuszczała się wielu haniebnych czynów. Była pierwszą kobietą, która weszła do senatu.
Wszyscy przedstawieni historycy bardzo mało pisali o cesarzowych. Najczęściej zwracali uwagę na nie tylko wtedy gdy albo cudzołożyły, albo spiskowały. Wiadomo jednak, że większość żon cesarzy pochodziły z rodzin senatorskich. A przynajmniej posiadały prawa obywatelskie.
Można również wywnioskować z opisów, że tak jak cesarze nie byli wierni żoną, tak i cesarzowe oddawały się rozpustą, podstępom i kazirodztwom. Niektóre z nich miały ogromny wpływ na politykę, jak np. matka Heliogabala. Ich występki były czasem ukrywane przez mężów. Niektóre jednak były przepędzane i mordowane. Nie można jednak zapominać, że i ich mężowie nie byli bez skazy, a czasem nawet gorsi. Mieli przecież władzę absolutną, decydowali o losach kraju, ludzi.
Na koniec jeszcze raz trzeba zwrócić uwagę na to, że żądne władzy i pełne dumy ze swego pochodzenia, żony cesarzy uciekały się do wszelkich możliwych sposobów, aby wywrzeć wpływ na swoich mężów.
Nie wszystkie miłosne historie, w których mieszała się polityka i namiętność, były tak odrażające. Napotykamy też i takie kobiety, które po zdobyciu wpływu na kochanych przez siebie mężów, nie korzystały z niego dla zbrodniczych czy w ogóle wymagających ukrycia celów. Inne, choć wplątane w sprawy przerażające, potrafiły przecież zachować w swoim działaniu jakąś wielkość. Najwięcej było jednak tych pierwszych, które z upodobaniem wyobrażały sobie, że mogą bezkarnie kierować wielką polityką. W ten sposób pod koniec republiki małżeństwo stało się instrumentem polityki.
Pliniusz Młodszy tak pisał w swym wywodzie na temat życia małżeńskiego Trajana:
W sytuacji człowieka wybitnego charakterystyczne jest to, że niczego nie da się zachować na zawsze w tajemnicy. Otwierają się więc nie tylko salony, ale także sypialnie cesarzy, ich najbardziej intymne komnaty i odsłaniają publiczności wszystkie swoje tajemnice.
