Spintriae były to żetony rzymskie (tessera) ukazujące sceny erotyczne, występujące w okresie wczesnego cesarstwa i mające zapewne związek z prostytucją w domach publicznych. Jednak co jest warte podkreślenia, po dziś dzień ich funkcja i przeznaczenie nie zostały dokładnie wyjaśnione i występują rozmaite hipotezy.
Żetony były wybijane na krążkach z brązu (rzadziej z miedziane 16-19 mm), o średnicy ok. 20-22 mm. Po jednej stronie widzimy wyobrażenie scen erotycznych i symboli seksualnych. Doliczono się trzynastu przedstawień pozycji seksualnych, które dzielimy na trzy grupy: fellatio (kobieta zaspokaja oralnie mężczyznę), symplegma (stosunek właściwy, podczas którego mężczyzna zwykle przytrzymuje nogi kobiety) oraz moment na chwilę przed odbyciem stosunku. Reszta to modyfikacje tych trzech przedstawień.
Na drugiej stronie żetonów znajdziemy liczby rzymskie od I do XVI, często w wieńcu lub w kolistej obwódce i niekiedy z dodatkiem kropek powyżej. Znany jest też odrębny cykl spintriów z wyobrażeniami popiersi rodziny cesarza Tyberiusza opatrzonych liczbami. Żetony nie mają wybitej daty, nie wiemy też nic o miejscu ich wykonania, brak im również legendy.
Uważa się spintriae za przypuszczalnie tożsame z „lasciva nomismata” (podatek odprowadzany przez prostytutki) wspomnianymi przez Marcjalisa w jednym z epigramów. Żetony służyły do rozliczenia w kasie cesarskiej i stanowić miały podstawę do naliczenia podatku. Pochodzą głównie z I wieku n.e. (aż do czasów Domicjana), choć rzadkie znaleziska mogą świadczyć o używaniu ich w II wieku i później.
Terminem spintria u Rzymian określano najprawdopodobniej prostytutkę męską, czego ślady znajdujemy u Swetoniusza (Żywoty cezarów) i Tacyta (Roczniki). Nazwę przeniesiono na rzymskie żetony obsceniczne dopiero w XVII w., zapewne wskutek swoistego nieporozumienia z tekstem Swetoniusza. Źródła pisane nie dostarczają żadnego dowodu, że używano jej w odniesieniu do przedmiotów, zaś innych świadectw brak. Niekiedy stosuje się właściwszą i precyzyjniejszą nazwę tessery spintryjskie.
Hipotezy
Co do zastosowania tych przedmiotów wysuwano dotąd rozmaite hipotezy. Według jednej z nich wypuszczano spintriae w latach panowania Tyberiusza (13-37 n.e.) dla skompromitowania władzy niemoralnego cesarza. Swetoniusz tak pisał o cesarzu:
W zaciszu wyspy Kapri wymyślił urządzenie apartamentu pełnego sof jako miejsca tajemnych stosunków miłosnych, dokąd ściągnięci zewsząd chłopcy rozpustni i dziewczęta oraz wynalazcy potwornego stosunku, który nazwał „spintriami”, spleceni w potrójnym uścisku nawzajem się sobie oddawali, aby podniecać tym widokiem jego otępiałe zmysły.
– Swetoniusz, Tyberiusz, 43
Tak więc spintriae miały na celu obrazować co też działo się na owej wyspie, gdy zamieszkał na niej cesarz. Samo słowo spintriae oznacza z greckiego „zwieracz odbytu”, zaś Swetoniusz określał tym terminem odmienne od ogólnie przyjętych za normę praktyki seksualne. Na żetonach widzimy na scenach erotycznych widzimy draperia, co spowodowało właśnie domniemania jakoby były to pałacowe wnętrza.
Widziano w nich też m.in. żetony (sztony) przeznaczone do szczególnego rodzaju gier, jak również znaki wstępu (marki) do term publicznych lub na frywolne widowiska w ulicznych teatrach. Tego typu hipotezę zaprezentował już około XVII w. Joseph Eckel w Doctrina Numorum Veterum, który jako jeden z pierwszych próbował wyjaśnić znaczenie żetonów i usiłował przypisać je do konkretnych czasów. Wiązał pojawienie się spintriów z zabawami cyrkowymi urządzanymi za Dioklecjana, bazując na przekazach Marcjalisa1. Sądzi się także, że żetony mogły być kolekcjonowane i wymieniane.
Przede wszystkim jednak uznawano je za żetony wykorzystywane w domach publicznych (lupanarach). Stosowanie ich tam zamiast pieniądza byłoby podyktowane ustawowym zakazem wnoszenia do miejsc rozpusty monet z wizerunkiem osoby panującej.
Liczby uwidocznione na sztonach (często z dodatkiem litery „A”) miałyby oznaczać ceny za odpowiedni rodzaj usługi wyrażone w assariusach; najdroższa miałaby wartość denara(= 16 asów). Przyjmowano także, iż liczby te mogłyby oznaczać numery pomieszczeń w domu publicznym, a nawet określoną pozycję przy stosunku (literę A łączono ze słowem accubitio – pokładanie).
Tajemnicze krążki miały być związane także z kultem płodności. Wysnuwano hipotezy, że żetony służyły do gry, jako wejściówki do teatrów, żetony symbolizujące kolegia. Jednak należy podkreślić: niemal wszystkie hipotezy mają niedopowiedzenia i nie ma pewnej odpowiedzi czym spintriae tak naprawdę były.
