Willa Hadriana (Villa Adriana) zbudowana została na polecenie cesarza Hadriana w Tivoli (mieście leżącym w odległości około 28 kilometrów od stolicy) w latach 118 – 134 n.e.
Willa zajmowała obszar o powierzchni szacowanej od 80 do 300 hektarów. Zachowane ruiny obecnie zajmują obszar około 56 hektarów. Była to najrozleglejsza zabudowa pałacowa okresu starożytności. Jej powierzchnia porównywalna jest z obszarem zajmowanym przez Pompeje. Zabudowania tej letniej rezydencji składały się z zespołu budowli rozlokowanych w sztucznie wzbogaconym krajobrazie, tak by eksponować ten krajobraz. Momentem przełomowym dla prowadzonych prac budowlanych był 125 rok n.e., kiedy Hadrian wrócił z objazdu po Imperium. Wrażenia z podróży zainspirowały go do zbudowania na terenie Willi obiektów naśladujących budowle widziane w Grecji i Egipcie. Ta eklektyczna rezydencja rozplanowana została w trzech połączonych ze sobą kompleksach, przeznaczonych dla: cesarza, jego rodziny i gości; wyższych urzędników państwowych; żołnierzy, służby i niewolników.
Poszczególne obiekty łączyły ze sobą podziemne drogi i korytarze. Służyły one służbie i niewolnikom pracującym w Willi do przemieszczania się, pozostając jednocześnie niewidocznymi dla przebywających gości. Część przeznaczoną dla cesarza można podzielić na zabudowania dostępne ogółowi oraz obiekty prywatne. Do dekoracji, zwłaszcza wykonania mozaik, w części przeznaczonej dla cesarza i jego rodziny używano czerwonego porfiru (czerwień była kolorem cesarza), w części przeznaczonej dla wyższych urzędników dominowały czerń i biel. Materiały używane do dekoracji stanowią wyróżnik przeznaczenia poszczególnych budynków. Znaczna część używanych obecnie nazw poszczególnych obiektów została nadana im przez prowadzących prace wykopaliskowe. Niekoniecznie odzwierciedlają one faktyczne przeznaczenie zabudowań. Urbanistycznie kompleks dzielony jest na część wschodnią, centralną i górną, położoną na zachód od pozostałych zabudowań.
Główne zabudowania pałacowe, umieszczone w części wschodniej, rozlokowane były wzdłuż osi północny-zachód a południowy-wschód. Rozmieszczono je wokół trzech dziedzińców: Dziedzińca Bibliotek, Dziedzińca Wielkiego i Złotego Placu.
Przy Dziedzińcu Bibliotek zlokalizowano budynki biblioteki greckiej i łacińskiej, szpitala oraz Teatru Morskiego i Sali Filozofów. Na dziedzińcu znajdowała się duża prostokątna fontanna. Zabudowania Teatru Morskiego to mała willa położona na wyspie. Otacza ją wąski kanał, przez który przerzucono dwa mostki. Kanał otoczony był portykiem z jońskimi kolumnami. Do dzisiaj widoczne są pozostałości marmurowego wystroju, w tym fryz z przedstawieniem morskich potworów. W rzeczywistości był to prywatny gabinet cesarza.
Przylegająca do niego Sala Filozofów to kwadratowa aula z dużą apsydą od północy. Na pozostałych ścianach umieszczono nisze z posągami. Sala służyła najprawdopodobniej jako sala audiencyjna. W pobliżu znajdowały się zabudowania zawierające pomieszczenie przykryte kopułą, zawierające basen z podgrzewaną wodą oraz pomieszczenie z basenem z zimną wodą. Możliwe, że były to termy służące rodzinie cesarza.
Zabudowania szpitala służyły najprawdopodobniej jako pokoje gościnne albo pomieszczenia przeznaczone dla wyższego rangą personelu obsługującego Pałac. Posiadają piękne, czarno-białe mozaiki w formie roślinnych arabesek, typowych dla architektury czasów Hadriana. Najpiękniejsze wzory zachowały się w środkowych częściach przylegających do głównego pomieszczenia nisz. W niszach tych, pod ścianami, ułożono posadzkę w wzory geometryczne (możliwe, że była to część pomieszczenia przeznaczona na łóżka).
Sam Pałac Cesarski to budynek przy Wielkim Dziedzińcu. Znajdowało się wiele różnych pomieszczeń, których przeznaczenie jest trudne do określenia. Zidentyfikowane pomieszczenia to mała biblioteka oraz sala biesiadna. Było to półkoliste pomieszczenie przykryte połową kopuły, w jego ścianach umieszczono nisze, w których najprawdopodobniej znajdowały się posągi. Wielki Dziedziniec otoczony był portykami. W części południowej zlokalizowano nimfeum, w którym woda kaskadami spływała do basenu pomalowanego na jasnoniebieski kolor. W tej części zachowały się fragmenty posadzek, pochodzące z czasów Hadriana oraz wcześniejsze, z czasów republiki.
Za nimfeum znajduje się tzw. Sala Doryckich Pilastrów, otoczona podwójnym portykiem z apsydą, w której po stronie zachodniej znajduje się miejsce przeznaczone na posąg. Pomieszczenie to przez niektórych badaczy interpretowane jest jako sala tronowa.
Złoty Plac to obszerny budynek z dużym wewnętrznym dziedzińcem otoczonym podwójnym portykiem. Na jego obrzeżach umieszczono zieleń i liczne baseny z wodą. W części południowej znajdowała się eksedra z niszami dla posągów. W tych zabudowaniach odnaleziono ślady marmurowych wykładzin ściennych oraz fryz z scenami z polowania.
W skład zespołu wschodniego wchodzą ponadto: teatr grecki, palestra oraz zabudowania zwane Nimfeum. Teatr grecki położony jest najbliżej wejścia na teren Willi. Jest to półkolista widownia z przylegającą do niego prostokątną płaszczyzną. Na jego terenie znaleziono kilka herm. Z zachowanych opisów wynika, że w pobliżu znajdowały się zabudowania teatru łacińskiego. Palestra to trzy duże dziedzińce otoczone portykami i kryptoportykami. Odsłonięty kwadratowy dziedziniec ma posadzkę wyłożoną marmurem w geometryczne wzory.
Zabudowania Nimfeum to okrągła świątynia poświęcona Wenus. Umieszczona została na tarasie otoczonym portykiem z zakończonym na dwóch krańcach małymi apsydami. Na południowy wschód od zabudowań Nimfeum i Teatru greckiego, w kierunku zabudowań budynków bibliotek, rozpościera się ogromny taras. Przy nim, w części wschodniej zbudowana została grota ze sztucznymi stalaktytami. Nad grotą wzniesiono świątynię.
Na zachód od kompleksu głównych zabudowań pałacu umieszczony był prostokątny portyk z basenem pośrodku i dwoma budynkami. Jeden z budynków, nazywany Sto Komnat, posiadał połączenie prowadzonymi poniżej poziomu terenu korytarzami z głównymi budynkami pałacu oraz zabudowaniami zwanymi Duże i Małe Termy. Stąd przypuszczenie niektórych badaczy, że był to budynek, w którym mieściły się pomieszczenia dla służby. Przy tym kompleksie umieszczone zostały zabudowania uważane za prywatną rezydencję rodziny cesarskiej, zlokalizowaną w części centralnej.
Zabudowania zwane Casino, Stadion-Ogród i Pałac Zimowy tworzyły kompleks rozplanowany na rzucie krzyża, w którym znajdowały się pomieszczenia identyfikowane z planem starożytnych domów. Casino otoczone było półkolistymi portykami i łączyło się z poprzecznie położonymi zabudowaniami tzw. Stadionu, który był ogrodem w kształcie stadionu. Ogród podzielono na trzy dziedzińce. W części północno-wschodniej, łączącej się z Salą Filozofów nadal zachowały się fragmenty bogatej mozaiki i fresków. Część południowo-zachodnia posiadała nimfeum z fontannami w formie kaskad i letnią jadalnię w ogrodzie. Środkowy dziedziniec łączył Casino z Pałacem Zimowym, nazwanym tak z uwagi na wbudowany system grzewczy. Pałac Zimowy to trzy kondygnacyjny budynek mający połączenie z Złotym Placem i Pałacem Cesarskim. Cały ten kompleks posiadał bogatą dekorację wykonaną z drogich marmurów i czerwonego kamienia.
Do budynku Casino przylegają Małe Termy. Skomplikowany układ pomieszczeń i jakość materiałów użytych do dekoracji każą przypuszczać, że pomieszczenia te były prywatnymi termami rodziny cesarza. Zachwycającym jest oktagonalne pomieszczenie, do którego przylegały pokoje z półkolistymi basenami przeznaczonymi na zimną i gorącą wodę.
Wielkie Termy zostały wybudowane w pobliżu Małych Term. Architektonicznie, układ pomieszczeń obu budynków jest do siebie podobny. Największe różnice wynikają z zastosowanych materiałów wykończeniowych. Wielkie Termy mają geometryczne, czarno-białe mozaiki stosowane w pomieszczeniach przeznaczonych urzędników i wyższych rangą służących.
W części centralnej znajdują się także westybul, czyli budynek, z którego utwardzone drogi prowadziły do różnych części zabudowań Willi, pomieszczenie straży – mały murowany obiekt z galeryjką dostępną z drewnianych schodów oraz Kanopos. Kanopos to długi basen przypominający kanał, znajdujący się pomiędzy miastami Kanopos i Aleksandrią. Przy tym basenie zostały ustawione kopie różnych posągów, w tym rząd kariatyd z ateńskiego Erechtejonu.
Wśród obiektów tej części znajdują się także zabudowania świątyni Apolla, Plutona, Mauzoleum, Akademii, Teatru Odeon oraz pozostałości akweduktu doprowadzającego wodę do Willi. Sama świątynia Apolla zbudowana była na planie koła o średnicy około 12 metrów, przykryta dawniej kopułą. W niej znaleziono mozaikę przedstawiającą gołębicę.
Willa następcom Hadriana służyła jako letnia rezydencja. Została odrestaurowana przez Dioklecjana w III wieku n.e., jednak już cesarz Konstantyn Wielki wywiózł znaczną część dzieł sztuki do Konstantynopola. Willa stopniowo popadała w zapomnienie, by podczas najazdu barbarzyńców zostać złupiona.
