Obywatelstwo Rzymu (cives Romani) można było nabyć w następujący sposób:
- poprzez urodzenie się z rodziców, obywateli rzymskich (prawne uregulowane przez Lex Unicia za cesarza Hadriana, także dziecko Rzymianki i Latyna otrzymywało obywatelstwo rzymskie);
- wskutek osiedlenia się w Rzymie (ius migrandi) – dotyczyło Latynów (na podstawie Lex Iulia i Lex Plautia Papiria z 90 i 89 roku p.n.e.);
- wskutek wyzwolenia formalnego (tj. według ius civile). Tutaj można wskazać następujące przykłady: nabycie obywatelstwa w nagrodę za rozwijanie pożądanej działalności populacyjnej, porządkowej czy gospodarczej (dochowanie się męskiego potomstwa, służba w straży miejskiej, wybudowanie domu w Rzymie czy organizowanie dowozu zboża do Rzymu);
- wskutek nadania obywatelstwa. Organami uprawnionymi do tego były comitia ludowe oraz w późniejszym czasie cesarz. Z tego sposobu skorzystał w 212 roku n.e. cesarz Karakalla wydając ustawę Constitutio Antoniana uznającą za obywateli rzymskich peregrini dedici mieszkańców Rzymu;
- wskutek zakupu obywatelstwa.
Z podlegania ius civitatis wynikał szereg uprawnień obywateli rzymskich. Ius civitatis było niezbędne aby posiąść pełną zdolność prawną, co z kolei umożliwiało działanie w imieniu własnym lub przez pełnomocnika. Uprawnienie to zapewniało obywatelowi legitymowanie się stanowiskami prywatno-prawnymi, takimi jak: ius conubi – prawo zezwalające na zawieranie związków małżeńskich (matrymonium); ius commerc – prawo dające możliwość zawierania umów według ius civile; ius legis actio – prawo dające uprawnienie do wnoszenia skargi do sądu.
Z posiadaniem ius civitatis łączyły się także określone stanowiska publiczno-prawne dla obywatela. Możemy zaliczyć do nich: służbę w legionach, prawo do głosowania na zgromadzeniach ludowych – ius sufragi, prawo do zajmowania stanowisk publicznych – ius honorum, prawo do zajmowania stanowisk w administracji państwowej –autocrati, prawo dzierżenia władzy – potestas, prawo własności – dominium oraz zdolność testamentowa – testamenti factio (co z kolei umożliwiało tak czynne prawo testowania – testamenti factio activa – czyli uprawnienie do sporządzania testamentu, jak i bierne prawo – testamenti factio passiva – prawo do dziedziczenia.
Posiadanie ius civitatis, w okresie świetności Rzymu, dawało także prawo do zwolnienie z podatków. Jeśli zaś chodzi o sposoby utraty obywatelstwa, to następowało ono: na wskutek utraty stanu wolnego (np. sprzedanie w niewolę), wskutek uzyskania obywatelstwa obcego państwa oraz poprzez orzeczenie kary banicji – aquae et ignis interdictio, także przez wyrok senatu – crimina. Poza obywatelami rzymskimi osobami posiadającymi pewne, acz znacznie, w stosunku do obywateli, ograniczone prawa byli Latynowie (Latini) oraz cudzoziemcy (peregrini).
Latyni to ludy zbliżone pochodzeniem do Rzymian, mieszkańcy Lacjum na terenach sąsiadujących Rzymianom, sprzymierzeni z Rzymianami. Początkowo to Latini prisci lub Latini veteres (tzw. dawni). Mogli uzyskać obywatelstwo przez samo zasiedlenie na terenie Rzymu. Począwszy od 493 roku p.n.e. Latyni uzyskiwali coraz bardziej uprzywilejowany status. Posiadali oni: ius migrandi – uprawnienie pozwalające na nabycie obywatelstwa rzymskiego po osiedleniu się w Rzymie, conubium – uprawnienie pozwalające na związki małżeńskie z Rzymianami, ius commercium – prawo dające możliwość udziału w czynnościach prawnych Rzymian oraztestamenti factio – uprawnienie do korzystania z urządzeń rzymskiego prawa testamentowego.
Począwszy od III wieku p.n.e. w związku z rozwojem terytorialnym republiki zaczęły pojawiać się dodatkowe, nowe kategorie Latynów. Byli to: Latini coloniari – mieszkańcy kolonii latyńskich, tj. zakładanych według prawa latyńskiego oraz Latini Iuniani tzw. Latyni justyniańscy wyzwoleńcy według prawa pretorskiego.
Peregryni to cudzoziemcy przebywający na terytorium Rzymu, pozostali, wolni mieszkańcy państwa rzymskiego. Peregryni pochodzili z obszarów podbitych przez Rzym, uznający zwierzchnictwo Rzymu. Znani są peregrini certae civitas – posługiwali się własnym prawem swoich gmin, a w sytuacjach konfliktowych rzymskim ius gentium oraz peregrini dediticii – peregryni z obszarów podbitych, nie uznający zwierzchnictwa Rzymu, występowali tam gdzie zniszczona została organizacja lokalna gmin. Obejmowało ich tylko ogólne zwierzchnictwo Rzymu, w sytuacjach konfliktowych posługiwali się rzymskim ius gentium. Po wydaniu Lex Aelia Sentia do tej kategorii dołączyli wyzwoleńców wywodzący się spośród karanych przed wyzwoleniem niewolników dediticii Aeliani, ich pozycja prawna była gorsza niż dediticii.
Kategoria peregrini certae civitas została zlikwidowana w 212 roku n.e. wskutek wspomnianej już constitutio Antoniana, natomiast kategoria peregrini dediticii zlikwidowana dopiero za panowania cesarza Justyniana.
Historycznie obywatelstwo rzymskie przyznawano coraz większym grupom mieszkańców imperium, wynikało to z rozwoju terytorialnego państwa jak też z rozwoju samego społeczeństwa rzymskiego. Największe historycznie w tym względzie były zdarzenia w roku 89 p.n.e., w wyniku wojny rozpoczętej w 90 roku p.n.e. z mieszkańcami Italii, na podstawie lex Iulia et Plantia Papiria, nadano obywatelstwo rzymskie wszystkim wolnym mieszkańcom Italii. W 86 roku p.n.e. przeprowadzony spis obywateli rzymskich, wykazał 463 tysięcy civies Romani. Następnie zaś, wspomniana już Constitutio Antoniana, którą wydał cesarz Karakalla w 212 roku n.e., zrównała wszystkich mieszkańców Imperium Romanum, nadając im obywatelstwo rzymskie.
