Rozdziały
Stanowisko archeologiczne Masada było ostatnią fortecą żydowskich powstańców walczących z Rzymianami. Upadek twierdzy był następstwem aneksji Judei, po której wybuchło powstanie żydowskie, a czego ostatecznym rezultatem było zniszczenie II Świątyni Jerozolimskiej. Tragiczne wydarzenia, które wiążą się z buntownikami z Masady i ich heroiczną postawą w obronie wolności, stały się niejako ikoną żydowskiej kultury i symbolem walki narodu wybranego o wolność i honor z tymi, którzy chcieli je Żydom odebrać.
Rozbudowana przez Heroda Wielkiego Masada była wspaniała fortecą zbudowaną na wzór rzymski. Do dziś można podziwiać zabudowania i fortyfikacje samej twierdzy, obozy rzymskie z czasów oblężenia, oraz rampę, dzięki której szturmowano i zdobyto fortecę. Pozostałości z oblężenia rzymskiego Masady są uważane za najlepiej zachowane relikty na świecie ukazujące sposób prowadzenia oblężeń przez starożytnych Rzymian.
W Izraelu Masada jest najpopularniejszą atrakcją turystyczną, a dzięki swoim walorom, w 2001 roku, wpisana została również na światowa listę UNESCO.
Położenie geograficzne
Masada w języku hebrajskim oznacza twierdzę. Położona jest w południowym Izraelu przy granicy z Jordanią w miejscu o współrzędnych geograficznych 31⁰N, 35⁰E. Usytuowana jest na szczycie płaskowyżu leżącego niedaleko zachodniego wybrzeża Morza Martwego i wschodnich peryferii Pustyni Judzkiej, pomiędzy kurortem w En Gedi, a wzgórzem Sodomskim. Płaskowyż otoczony jest tzw. wadi czyli suchymi formami dolinnymi występującymi na pustyni, które w porze deszczowej wypełniają się wodą. Po zachodniej stronie górę otacza tzw. Wadi Ben Yair, a na wschodzie i południu – Wadi Masada. Skała płaskowyżu leży 450 m.n.p.m. Twierdza oddalona jest o 50 km od Jerozolimy i 20 km od innego bardzo ciekawego stanowiska archeologicznego w Aradzie. Położona jest przy drodze krajowej nr 90 łączącej Jerozolimę z Eljatem.
Płaskowyż, na którym znajdują się zabudowania i pozostałości Masady ma kształt rombu o długości 600 m. i szerokości 305 m. Jest on otoczony również murem kazamatowym, który miał grubość 4 m., ufortyfikowany był wieloma wieżami. Mur kazamatowy, czyli był to podwójny mur podzielony przez ściany działowe dzielącymi odstępy między nimi. Mur wraz z wieżami był pokryty białym tynkiem. W przeszłości do twierdzi prowadziły cztery bramy, a w innych źródłach podaje się, że trzy. Współcześnie na płaskowyż można dostać dostać się na trzy sposoby: rampą usypana przez Rzymian w z zachodu, ścieżką znajdująca się po wschodniej stronie płaskowyżu tzw. wężową oraz nowoczesną kolejką linową.
Ścieżka wężowa jest krętą droga prowadząca z dołu płaskowyżu na sam szczyt. Jak wcześniej wspomniałem znajduje się po wschodniej stronie Masady i zajmuje 350 m wysokości. Została tak nazwana, ponieważ jest kręta i wąska a swoim kształtem przypomina węża. Dzięki wszystkim zakrętom, ten co chce zdobyć szczyt płaskowyżu musi przejść ok. 2 km.
Rampa usypana po zachodniej stronie twierdzy i prowadząca na szczyt pochodzi z roku 73 n.e., kiedy to Rzymianie oblegali fortece powstańców i zdobyli ją. Jest to specjalnie usypana z ziemi rampa, wspierana drewnianymi belkami. Po niej Rzymianie podciągnęli pod mur wieżę oblężniczą i szturmowali Masadę. Zachodnią stronę miała bronić wielka wieża wybudowana przez Heroda Wielkiego.
Historia stanowiska archeologicznego Masada
Większość faktów historycznych na temat Masady, które przetrwały do naszych czasów i którymi dysponujemy pochodzą z książki Józefa Flawiusza pt. „Wojna Żydowska”.
Okres z czasów rządów dynastii Hasmoneuszy
Z „Wojny Żydowskiej” Józefa Flawiusza dowiadujemy się, że twierdzę w Masadzie zbudował arcykapłan Jonates (Jonatan), a rozbudował ją jednak dopiero Herod Wielki. Wśród badaczy trwa spór kim był „Jonatan”. Flawiusz w swojej książce wspomina, że założyciele byli „dawnymi królami”. Jedni z badaczy łączyli postać arcykapłana Jonatana z Jonatanem – bratem Judy Machabeusza (ale Juda nie był królem). Za to inni, opierając się na danych, iż Aleksander Janneusz z dynastii hasmonejskiej posiadał jednocześnie dwa tytuły – był i królem, i arcykapłanem, a „Janneusz” jest skróconą formą imienia Jonatan, uznają, że tym kto zbudował, jako pierwszy Masadę był król Aleksander Janneusz. Teza, że Jonatan był bratem Judy Machabeusza nie posiada potwierdzenia w znaleziskach archeologicznych. Z czasów hasmonejskich nie zachowały się potwierdzone ruiny zabudowy.
Okres Herodiański
Twierdza w Masadzie była jednym z największych sukcesów budowniczych Heroda Wielkiego. Rządził on Królestwem Judei w latach 37-4 p.n.e. i bardzo docenił zalety strategicznego położenia płaskowyżu i zdecydował wybudować tu sobie pałac zimowy. Miała tez pełnić funkcje schronienia, gdzie Herod wraz z rodzina mieli się ukryć w razie niebezpieczeństwa ze strony wrogów. W 40 r.p.n.e. Herod uciekał wraz z rodzina przed Partami i ich sprzymierzeńcem Antygonem z dynastii Hasmoneuszy, który został koronowany na króla przy pomocy Partów. Osadził ich w fortecy w Masadzie z 800 swoimi najlepszymi żołnierzami i wyekwipował całą załogę w odpowiednia ilość żywności na wypadek ataku ze strony Antygona lub Partów. Sam zaś Herod wyruszył przez Egipt do Rzymu w poszukiwaniu pomocy wojskowej u Rzymian, gdzie został mianowany w roku 37 p.n.e. na króla Judei. Niedługo po wyjeździe Heroda rozpoczęło się oblężenie Masady przez Antygona Hasmoneusza. Po powrocie z Rzymu król Herod Wielki w Judei zebrał armię najemników i ludności judejskiej i wyruszył na odsiecz Masadzie, gdzie zaczynało brakowało wody do picia. Twierdzę od zdobycia uratowały jedynie nagłe deszcze i wojska Heroda.
Po zdobyciu władzy Herod zdecydował się rozbudować i ufortyfikować twierdzę w Masadzie. Można rozpoznać trzy fazy rozbudowy twierdzy.
Faza I rozpoczęła się od razu po pokonaniu Partów i Antygona po 37 r. p.n.e., kiedy to Herod kazał wznieść system wodny, rozpoczął też budowę pałacu zachodniego (królewskiego), pobudował trzy mniejsze pałace oraz magazyny i koszary. Fortyfikacje umocnił trzema wieżami o typie kolumbarium na południowym krańcu płaskowyżu.
Faza II rozpoczęła się w 25 r. p.n.e. zbudowano pałac północny, kompleks magazynów do przechowania żywności, łaźnie oraz dodano nowe skrzydło do pałacu zachodniego.
Ostatnia fazę III datuje się na rok 15 p.n.e., kiedy to Masadę otoczono murem kazamatowym oraz dokończono budowę pałacu zachodniego. Mur kazamatowy był kamienny i miał wysokość ok.14 m., w niego wkomponowano 37 wież wysokich na 27m. Obwód muru wynosił 1400 m., a grubości 4 metry.
Po śmierci Heroda w 4 r. p.n.e. Masada była pod władza królestwa Judei, jednak w 6 r. n.e została zajęta przez Rzymian i stacjonował tu garnizon rzymskich żołnierzy.
Okres wielkiej wojny żydowskiej
W roku 66 n.e. twierdza w Masadzie została zajęta przez sykariuszy pod dowództwem Menachema – jednego z liderów powstania. Rozbili oni garnizon rzymski i fortecę obsadzili własnymi ludźmi. Reszta oddziałów sykariuszy zabrała część zgromadzonej w magazynach broni i wróciła do Jerozolimy, aby kontynuować walkę przeciwko Rzymianom. Po nieudanym przejęciu władzy przez Menachema w Jerozolimie, sykariusze musieli się wycofać do twierdzy w Masadzie, a ich komendantem został Eleazar, syn Jaira. Po upadku Jerozolimy w roku 70 n.e. uciekinierzy i niedobitki powstańców dołączyli do Eleazara.
Rebelianci w Masadzie zamieszkiwali w pałacach z czasów Heroda oraz w pomieszczeniach w murze kazamatowym. Stajnie z czasów herodiańskich zamienili powstańcy na synagogę, a także pobudowali mykwę.
Powstańcy dysponowali dużymi zapasami żywności, zgromadzonej tu od czasów Heroda w licznym magazynach, która była zdatna do spożycia dzięki suchemu klimatowi, sposobie zabezpieczenia i przechowywania. Dzięki urodzajnej glebie na płaskowyżu, którą uprawiano, mieli także świeżą żywność. Być może hodowano wówczas także bydło, ale nie znaleziono na to dowodów. Mieli też pod dostatkiem wody, która była zgromadzona w wybudowanych w przeszłości cysternach.
Oblężenie i upadek Masady
Oblężenie Masady miało miejsce pomiędzy 72-73 r. n.e. i trwało kilka miesięcy. Po upadku Jerozolimy, Rzymianie skupili się na zajęciu ostatnich punktów oporu Żydów – Herodionu, Macherontu i Masady. Po przejęciu dwóch pierwszych twierdz w 71 n.e. armia rzymska w 72 r. n.e. podeszła pod płaskowyż. Wojskami rzymskimi dowodził Flawiusz Silwa, a obrońcom Masady przewodził Eleazar. Na armię rzymską składał się X legion Fretensis oraz 6 kohort pomocniczych, razem armia liczyła około 15 tys. legionistów. W samej Masadzie było 960 powstańców w tym kobiety i dzieci. Rzymianie wybudowali siedem obozów otaczających cały płaskowyż. Największy z nich miał wymiary 162 na 122 metrów. Dalej wódz rzymski kazał wybudować wały drewniano-ziemne, w które wkomponowane były wieże obserwacyjne. Miało to celu zniechęcić obrońców do ucieczki bądź zbrojnych wypadów przeciwko siłom Rzymian. Jedynym sposobem, aby zdobyć Masadę, było dostanie się do twierdzy od zachodniej strony płaskowyżu oraz za wieża mająca chronić ta część Masady. Z tej strony można było tylko podprowadzić wieżę oblężniczą tzw. helepole (wieża oblężnicza z taranem), lecz wpierw trzeba było usypać specjalistyczna rampę, która prowadziła w kierunku twierdzy. Rampę usypano z ziemi, a wzmocniona została drewnianymi belkami. Po wybudowaniu rampy można było już podprowadzić machiny oblężnicze pod mur twierdzy. Nie posiadamy źródeł na temat działań przeszkadzających budowie rampy. Wieża oblężnicza helopolis miała 28 m., okuta była metalem, wyposażona była w skorpiony oraz balisty. Z machin tych prowadzono ostrzał pozycji bojowników w czasie podprowadzania wieży pod mury twierdzy. W celu zrobienia wyłomu w murze wieża posiadała również taran. Atakującym Rzymianom udało się skruszyć część muru, jednak w samym czasie obrońcy zbudowali drugi, wewnętrzny mur.
Cytując J. Flawiusza, jak zbudowano drugi mur – „Mógł się bowiem poddawać i osłabiać siłę uderzenia, gdyż zbudowano go w taki oto sposób. Położono na długość wielkie belki jedne na drugich i na końcach związano je z sobą. W ten sposób ułożono dwa równolegle rzędy w odstępie odpowiadającym szerokości muru, a środek między nimi wypełniono gliną. Aby zaś w miarę, jak nasyp rósł w górę, ziemia nie rozsypywała się, belki podłużne przywiązano jeszcze poprzecznymi”. Brakuje nam informacji, ile trwało robienie wyłomu w murze, ale obrońcy musieli mieć czas na wybudowanie drugiego muru. Wykorzystano belki z wysuszonego drewna. Dowódca rzymski rozkazał obrzucić mur pochodniami, aby fortyfikacja się spaliła. Atakujący czekali, aż mur przypominający stos skończy się palić, a glina sama się rozsypie albo będzie można ją już rozbić. Eleazar z swoimi ludźmi wiedzieli już, że nie zdołają obronić twierdzy, ani swojej wolności. Obrońcy wybrali śmierć niż życie w rzymskiej niewoli lub śmierć z rąk Rzymian. Nie mogli jednakże popełnić samobójstwa, bo w religii judaistycznej jest to grzechem ciężkim. Cytując Flawiusza, Eleazar miał podobno powiedzieć tak – „Bóg dał nam tę łaskę, żebyśmy mogli umrzeć piękną śmiercią i jako ludzie wolni. (…)twierdza padnie, skoro dzień zaświta, ale możemy swobodnie wybrać szlachetną śmierć dla siebie i naszych najbliższych”. Po przemowie Eleazar rozkazał również zniszczyć wszystko co mogło być uznane, za łup wojenny. Po wzruszającej przemowie przekonał podwładnych do swoich racji, że jedynym wyjściem z tej patowej sytuacji jest samobójstwo. Każdy z buntowników musiał zabić członków swojej rodziny. Po owym czynie spalono kosztowności, ale pozostawiono żywność, w celu pokazania, że obrońcy nie umarli z głodu. Spośród bojowników wylosowano dziesięciu, którzy mieli zabić wszystkich innych obrońców, a na końcu samych siebie.
Józef Flawiusz wspomina również, że nie wszystkie osoby znajdujące się w twierdzy zmarły. Podobno oblężenie przeżyły dwie kobiety z pięciorgiem dzieci i możliwe, że właśnie dzięki nim Flawiusz spisał relacje z oblężenia fortecy. Po tym grupowym samobójstwie, następnego dnia rano Rzymianie zaatakowali ponownie twierdzę. Po wejściu do twierdzy Rzymianie nikogo nie ujrzeli, tylko spotkali wspomniane kobiety. Opowiedziały one wszystko co wydarzyło się w nocy przed ostatecznym zajęciem Masady.
Tym samym ostatni bastion oporu powstańców został zdobyty i zakończyła się wojna żydowska. W nocy, kiedy popełniono zbiorowe samobójstwo zmarło 960 osób. Twierdza została zdobyta 2 maja 73r. n.e.
Okres bizantyjski
W V w. twierdzę w Masadzie zamieszkiwali mnisi (eremici). Wybudowali oni mały prawosławny monastyr. Znany był pod nazwa Marda, co z aramejskiego znaczy – „twierdza”. Monastyr ten zbudowany był przy pałacu zachodnim, posiadał on atrium i pojedyncza nawę. Nic więcej o tym okresie nie wiemy. Około VI-VII w. wraz z rozwojem islamu monastyr upadł i mnisi opuścili płaskowyż.
Historia badań archeologicznych / archeologia
W dostępnej literaturze brak informacji co na płaskowyżu działo się po opuszczeniu go przez rzymskie wojsko. Z racji słabej dostępności niej był raczej celem osadnictwa miejscowych plemion.
Pierwsze wzmianki o Masadzie w erze nowożytnej pojawiają się w notatkach amerykańskiego podróżnika Edwarda Robinsona, który w roku 1838 oglądał ją z pobliskiego wzgórza.
Osobą, która była na miejscu osobiście, i opisała ten fakt był amerykański misjonarz S.W. Wolcott. Zostawił dość szczegółową relację z płaskowyżu – opis resztek zabudowań i śladów oblężenia. Opisał fragmenty muru, cysterny, magazyny i jeden z rzymskich obozów. Jego wizyta była cenna z jeszcze jednego powodu. Jego towarzysz podróży, angielski malarz W. Tipping wykonał ciekawe rysunki skały i ruin.
Kolejnymi, którzy odwiedzili Masadę byli amerykańscy żołnierze marynarki wojennej, wysłani tu przez swojego dowódcę J.W. Lyncha – w okrągłej wieży na północnym stoku rozpoznali fort, pomylili natomiast wejście od strony zachodniej z wężową ścieżką.
W roku 1851 fort odwiedził francuski archeolog F. de Saulcy – jest on autorem pierwszego znanego planu Masady, na którym się znalazły niektóre z zabudowań twierdzy i obozy Rzymian.
Następnym wartym wzmianki uczonym był E.G. Rey – znalazł się tu w roku 1858. Sporządził on dużo dokładniejsze od poprzedników plany fortyfikacji, szczególnie dotyczące pozostałości rzymskiego obozu. Był też pierwszym z badaczy, który opis pałacu Heroda zamieszczony w “Wojnie żydowskiej” połączył z pałacem na północnym zboczu.
Punktem zwrotnym w poznawaniu Masady była pierwsza ekspedycja grupy uczonych w ramach “Badań Palestyny Zachodniej”, która odbywała się na zamówienie Funduszu Eksploracji Palestyny w roku 1887. W jej skład wchodzili: Kitchener, Warren i Conder. Warren był pierwszym, który zdobył Masadę od wschodniej strony i zgodnie z prawdą rozpoznał tzw. ścieżkę wężową. We wnioskach z wyprawy sugerowali, iż duża budowla w pobliżu zachodniej bramy jest pałacem królewskim Heroda, wyróżnili wśród zabytków zabudowę z okresu herodiańskiego i bizantyjską.
Badaczem, który wniósł wielki wkład w badania twierdzy Masada i fortyfikacji rzymskich był niemiecki archeolog Adolf Schulten, który pracował tu w 1931 roku. Szczegółowo zbadał zarówno budynki na szczycie masywu, jak i rzymskie obozy. Jak i inni uczeni odnosił się do pism Flawiusza: rozpoznał pałac Heroda Wielkiego w kompleksie w pobliżu zachodniego zejścia, co było prawdą, acz niewynikającą bynajmniej z dzieła historyka.
Wielką pracę wykonały ekspedycje przedstawicieli Uniwersytetu Hebrajskiego. W latach 1955-56, wraz z przedstawicielami Departamentu Starożytności i Muzeów, Towarzystwa Badawczego, pod kierunkiem J. Avirama. Wykorzystując nowe odkrycia, z pomocą architektów stworzone zostały stworzone zostały nowe plany twierdzy Masada, przy powstawaniu których korzystano także ze zdjęć lotniczych.
Wykopaliska na największą dotąd skalę zostały przeprowadzone w latach 1963-1965. Odbywały się pod kierownictwem Y. Yadina. Zostały zaangażowane w nie duże środki, w tym pomoc wojska, a także kilkuset wolontariuszy z całego świata. Dokonano wielu cennych odkryć, dzięki którym historia twierdzy stała się jeszcze ciekawsza. Dzięki wykopaliskom i częściowej rekonstrukcji zabudowań na bazie odkrytych pozostałości, twierdza stała się unikalnym stanowiskiem archeologicznym, przyjaznym dla zwiedzających i posiadającą wielką wartość merytoryczną.
Bliższe teraźniejszości badania to przeprowadzane przez Ehuda Netzera, uważanego za guru w dziedzinie architektury czasów Heroda; były prowadzone na mniejszą skalę w latach: 1989, 1995-1997 – wspólnie z G. Stieblem. Netzer brał udział w wielu wykopaliskach biorących na warsztat budownictwo ery Heroda.
Jeśli chodzi o historię odkryć archeologicznych w Masadzie, ciekawe jest, iż właściwie wszyscy z badaczy wysuwali ciekawe teorie a propos pochodzenia, jak i przeznaczenia odkrywanych budowli. Niektóre z nich były trafne, niektóre błędne, a inne wręcz śmieszne. Z każdą kolejną wyprawą wiemy coraz więcej, i to jest w tej dziedzinie fascynujące.
Trzy fazy budowy zabudowań twierdzy
Według izraelskiego archeologa Ehuda Netzera, czołowego eksperta w dziedzinie architektury z czasów Heroda Wielkiego, który uczestniczył w większości badań archeologicznych na terenie fortyfikacji Masady, można wyróżnić 3 główne fazy budowy twierdzy. Ich przybliżone datowanie oparto na dokładnych badaniach dotyczących architektury i stratygrafii zabytków. Wyróżniamy: faza I ok.35 r. p.n.e., faza II – ok.25 r. p.n.e., faza III – ok.15r. p.n.e.
I faza budowy
W czasie tego okresu zostały wzniesione:
- cztery pałace – w tym rdzeń Pałacu Zachodniego i trzy mniejsze pałace satelickie (budynki nr 11,12,13) – tzw małe pałace.
- budynek 7 w północnej części masywu – pełniący funkcje administracyjne i częściowo będący magazynem
- budynek 9 zlokalizowany na południowy- wschód od 7, w centralnej części pełniący funkcje mieszkalne – być może znajdowały się tu koszary.
Dostęp do twierdzy biegł dwoma ścieżkami – od strony zachodniej i wschodniej tzw. ścieżką wężową – opisywana tak ze względu na swój kręty przebieg, związany z ukształtowaniem terenu. Pozostałe elementy wybudowane w trakcie fazy pierwszej to 3 wieże kolumbarium, cysterny na wodę, duży basen na krańcu południowym oraz mała łaźnia na północy, nad wschodnim zboczem, będąca zapewne częścią zburzonego w trakcie kolejnych faz budynku mieszkalnego.
Rdzeń Pałacu Zachodniego, ma kształt prostokąta o wymiarach 28 na 24 metry. Do pałacu prowadziło wejście od strony północnej, po minięciu, którego, przez dwa kolejne, małe pomieszczenia dla strażników, zaopatrzone w kamienne ławy wchodziło się na dziedziniec wielkości 12 na 10,5 metra, nie przykryty dachem. W jego południowym skrzydle, przez wejście opatrzone portykiem złożonym z dwóch kolumn i pilastrów, wchodziło się do dużego pokoju o wymiarach 7 na 6,7 metra uznawanego za salę audiencyjną. Kolumny i pilastry reprezentowały porządek joński, a pomalowane zostały na czerwony i czarny kolor. We wschodniej ścianie tego pomieszczenia znajdowały się trzy otwory, przez które wchodziło się do następnej sali, tzw tronowej. Miała ona wymiary 8,7 na 6,0 metrów, została nazwana tronową, ze względu na odkrycie w jej podłodze czterech otworów w kształcie prostokąta, znajdujących się w jednym z jej rogów. Do sali tronowej można było wejść także wąskim przejściem ze wschodniego skrzydła budynku. W trakcie badań odkryto na tym obszarze duże ilości popiołu, w której po przesianiu odnalazły się liczne części naczyń z brązu i kości. Znaleziono także części dwóch kolumn, otynkowane i pomalowane.
W przeciwną stronę korytarz ten prowadzi do pokoju zwanego “mozaikowym”, o wymiarach 8,0 na 5,0 metrów. Pokój ten był niejako “przejściowy” – były w nim przejścia do sali tronowej, na dziedziniec oraz wyjście na zewnątrz. Do jego północnej sali przylegała klatka schodowa, która prowadziła na piętro budynku. Pokój mozaikowy był podzielony na dwie części portykiem, tak jak w sali audiencyjnej. Jego północna część była skromniejsza – podłoga była wykonana z tynku, natomiast południowa – jest najpiękniejszą mozaiką odkrytą w Masadzie, wygląda jak dywan z motywami roślinnymi (gałązki oliwne, liście figowe, granaty) i geometrycznymi i centralnie umieszczony jest motyw koła, w obrębie którego przecinają się kolejne okręgi. Był to motyw spotykany w żydowskiej sztuce tego okresu – odkryto go na kamiennych trumnach w jaskiniach w okolicy Jerozolimy. Zachodnie skrzydło budynku, pomiędzy pokojami strażniczymi a salą audiencyjną zajmowały dwa podwójne pokoje, to znaczy składające się z przedsionka i właściwego pokoju, bogatego w dekoracje – najpewniej były komnatami mieszkalnymi. Podejrzewa się, że ten przylegający do sali powitalnej mógł być sypialnią króla. W północno-wschodnim narożniku pałacu, odkryto małą łaźnię. Pomimo niewielkich rozmiarów zawierała większość elementów typowych dla łaźni, tzn mały zbiornik na wodę spełniający rolę basenu, wąski korytarz będący szatnią oraz ogrzewaną komnatę, w której znajdowała się wanna. Wszystkie posadzki w łaźni były wyłożone mozaikami. O tym, że pałac posiadał piętro świadczyło odnalezienie dwóch klatek schodowych, jak i dużych ilości gruzu i kamieni znalezionych na dziedzińcu pałacu. Uważa się, że komnaty na piętrze były głównie sypialniami.
Pozostałe pałace były zbudowane na identycznym planie jak pałac zachodni, różniły się od siebie przede wszystkim wielkością. Pełniły funkcję mieszkalną dla krewnych króla, dostojników i gości; nie posiadały jednak łaźni.
Budynek nr 16 był najmniejszym z pałaców (15,5 na 13,5 m), a położony w najwyższym punkcie Masady. Budowla nr 15 miała wymiary 20,5 na 20,5 metra i była największa. Pałac oznaczony nr 12, w odróżnieniu od poprzednich nie posiadał zachodniego skrzydła komnat, jego wymiary to 19,5 na 14,7 metra. Pomiędzy pałacami nie było żadnego architektonicznego łącznika, ich położenie wynikało z topografii terenu. Aby były łatwiejsze do obrony nie posiadały w murach zewnętrznych okien.
Budynek nr 32 (32 na 24 metry) mógł pełnić wiele funkcji – administracyjną, magazynu oraz mieszkalną; posiadał dziedziniec, a jego poszczególne części miały oddzielne wejścia.
Budynek nr 27 (39 na 30 metrów), posiadał wewnętrzny dziedziniec, otoczony z trzech stron przez identyczne komnaty mieszkalne, po trzy z każdej strony. Posiadał także inne pomieszczenia, w których mogły się mieścić magazyny i stajnie.
W pierwszej fazie wybudowano także kolumbaria, czyli kamienne wieże. Dwie zbudowane były na planie kwadratu na zachodnim brzegu masywu, a wieża w okolicy centrum wzniesienia była zbudowana na planie koła. W ich ścianach na parterze znajdowały się w nich niewielkie nisze, w których najpewniej przechowywano urny z prochami na parterze, z kolei na piętrze były pomieszczenia dla strażników.
W trakcie wykopalisk odkryto wiele podobieństw pomiędzy pałacami zbudowanymi w I fazie okresu herodiańskiego w Masadzie a Pałacem Bliźniaczym w Jerychu.
II faza budowy
Powstały wówczas:
- Pałac Północny i przylegająca do niego duża łaźnia typu rzymskiego
- kompleks magazynów na żywność i broń
- rozbudowa Pałacu Zachodniego
- system zaopatrzenia w wodę na północno-zachodnim zboczu góry
Pałac Północny
Opisany został dość szczegółowo przez Józefa Flawiusza – początkowo, ze względu na nie dość dokładnie podaną lokalizację myślano, iż opis dotyczy Pałacu zachodniego, jednak badania rozpoczęte w II połowie XX wieku jednoznacznie ustaliły, że pałac opisany przez Flawiusza, to właśnie pałac północny.
Zbudowano go, a właściwie wbudowano w północne zbocze skalnego masywu. Jest jedynym kompleksem budynków poza murem kazamatowym. Składa się z trzech tarasów, wzmocnionych ścianami oporowymi, które wytworzyły, jak gdyby platformę dla postawienia każdego z nich.
Taras dolny jest najbardziej na północ wysuniętym punktem Masady. Znajduje się ok. 30 metrów poniżej wierzchołka, zawieszony nad przepaścią. Na planie prostokąta 9 na 8 metrów ustawiono ściany, południową stanowi skała zbocza. Wzdłuż zewnętrznych i wewnętrznych murów biegły kolumnady. Na ścianach, zwłaszcza w południowo-zachodnim narożniku zachowały się malowidła, które dzięki suchemu klimatowi, jak i temu, że przez setki lat były zasypane, przetrwały w dość dobrym stanie do dnia dzisiejszego. Freski były charakterystyczne dla stylu epoki cesarstwa rzymskiego. Miały sprawiać wrażenie, że dolne części ścian były pokryte ozdobnymi kamieniami i marmurem. Podobne odkryto w Samarii, Jerychu i Cezarei, lecz były dużo gorzej zachowane.
Kolumny były zwieńczone głowicami w stylu korynckim, które najprawdopodobniej pokrywano farbą – odkryto jedną całkowicie zachowaną kapitelę, którą pomalowano złotą farbą. Trzony kolumn zbudowane były z połączonych tzw. czopami bębnów, czyli fragmentów skały, której nadano walcowaty kształt i otynkowano, a niekiedy także wyżłabiano tworząc tzw. kanelury. Od zachodu i wschodu do tarasu przylegały niewielkie pomieszczenia. Z zachodniej strony – klatka schodowa prowadząca na wyższy taras, a od wschodniej – niewielka łaźnia do “prywatnego” użytku. Łaźnia ta zawierała wszystkie elementy typowe dla łaźni rzymskiej tj. basen z zimną wodą, tepidarium i caldarium, z instalacją do ogrzewania, która mieściła się pod posadzką.
Taras dolny został stworzony jako miejsce odpoczynku i relaksu, z pięknym widokiem na otaczające obszary – góry Moab, Morze Martwe, Ein- Gedi.
W obrębie tarasu dolnego odkryto trzy ludzkie szkielety należące do młodego mężczyzny, kobiety i dziecka – prawdopodobnie rodziny Zelotów. Wokół nich znaleziono liczne posrebrzane łuski zbroi, żelazne groty strzał, a także dobrze zachowane włosy kobiety splecione w warkocz, fragmenty modlitewnej chusty, fragment skórzanego, kobiecego sandała oraz ostrakon pokryty żydowskimi literami.
Taras środkowy znajduje się 14 metrów powyżej tarasu dolnego. Jego centralną część zajmuje okrągła budowla, zbudowana z dwóch koncentrycznych okręgów o zewnętrznej średnicy 14 metrów. Górna powierzchnia ścian okręgów jest wyrównana – stanowiła najprawdopodobniej bazę pod kolumny, ponieważ w przestrzeni pomiędzy okręgami znaleziono liczne kapitele i bębny.
Badacze wysunęli hipotezę, iż kolumny tworzyły kolisty pawilon przykryty dachem i podobny do konstrukcji tolosu, popularnej w świecie hellenistycznym. Na południe od okrągłej budowli ściana zbocza została wygładzona i otynkowana, a także ozdobiona wystającymi z niej pilastrami, pomiędzy którymi być może stały posągi. Pilastry prawdopodobnie częściowo podpierały drewniany dach dający schronienie przed słońcem. Na tym poziomie, po stronach zachodniej i wschodniej także znajdowały się niewielkie pomieszczenia. Na południowo-zachodnim krańcu tarasu odkryto dolną część schodów – zapewne stanowiły część klatki schodowej, której górna część była wycięta w skale, lecz z biegiem lat schody mogły ulec bądź erozji, lub też zostać zniszczone w trakcie trzęsienia ziemi. Tu także na południowej ściany zachowały się malowidła, lecz w znacznie gorszym stanie.
Taras górny jest najwyższym punktem Masady. Tu właśnie mogły się znajdować prywatne komnaty Heroda. Najbardziej wysuniętym na północ punktem była półkolista platforma o średnicy 8 metrów, otoczona niegdyś podwójnym rzędem kolumn. W odróżnieniu od tarasu dolnego znalezione tu kapitele są charakterystyczne dla porządku jońskiego. Na południe od platformy znajdowały się cztery pomieszczenia mieszkalne otaczające dziedziniec, który był zadaszony. Strefę mieszkalną od południa ograniczał masywny, otynkowany mur. Komnaty noszą ślady dawnego przepychu – ściany i sufity pokryte były freskami, a podłogi mozaikami w geometryczne wzory – niestety zachowane jednak w śladowym stopniu. W pokoju południowo-zachodnim zachowała się biało-czarna mozaika w sześciokąty – podobny wzór znajdował się na dziedzińcu dużej łaźni.
W trakcie wykopalisk prowadzonych przez Yadina, i odsłanianiu z gruzu muru oddzielającego Pałac od reszty masywu odkryto mnóstwo pozostałości po elementach architektonicznych Pałacu Północnego, jak i jego wyposażeniu. Znaleziono bazy, bębny i kapitele kolumn oznaczane literami alfabetu hebrajskiego – miały one pomagać w dopasowaniu odpowiednich elementów do siebie. Odkryto wiele kawałków naczyń ceramicznych w typie wschodnim, tzw. terra sigillata. Były to części m.in. talerzy i półmisków.
Pałac północny jest ciekawym przykładem rezydencji pałacowej okresu wczesnego cesarstwa rzymskiego. Zawiera elementy architektury rzymskiej. Jego główną funkcją, poza mieszkalną, była reprezentacyjna i wypoczynkowa. Jego przemyślana, trudna do realizacji nawet w czasach współczesnych konstrukcja została zrealizowana pomyślnie pomimo ciężkich warunków budowy – na nagiej skale i znacznej wysokości. Ze względu na trudny dostęp stanowił też miejsce niedostępne dla potencjalnych wrogów. Jego kolejne piętra były ze sobą skomunikowane klatkami schodowymi po obu stronach – zachodnim i wschodnim zbocza, lecz nie było do nich dostępu z zewnątrz. Umiejscowienie na północnym przylądku miało także czysto praktyczny aspekt – nasłonecznienie od tej strony było najmniejsze, także ta strona była najmniej narażona na działanie wiatrów, a jego mieszkańcy mieli wspaniały widok na otaczające okolice.
Łaźnia
Równolegle do Pałacu Północnego w kierunku południowym znajdują się zabudowania dużej łaźni w stylu rzymskim. Przed rozpoczęciem wykopalisk sądzono, iż na tym miejscu znajdowała się wieża strażnicza – miały o tym świadczyć widoczne gołym okiem pozostałości bardzo grubych murów. Wchodziło się na jej teren przez palestrę o wymiarach 18 m na 8,4 m, otoczoną z trzech stron kolumnadą. Jej podłoga była wyłożona mozaiką w kolorach białym i czarnym w geometryczne wzory, identyczne z tymi odkrytymi na górnym tarasie północnego pałacu. Do północnego boku przylegała eksedra o prostokątnym kształcie – na ogół w architekturze antycznej ma ona kształt półkola i zawiera kamienną ławę. Przylegało do niej niewielkie pomieszczenie z basenem – używanym bądź do ochładzania się, bądź jako łaźnia rytualna – mykwa. Główny budynek łaźni miał wymiary 17,5 na 11,5 metra. Zawierał wszystkie elementy łaźni rzymskiej. Podczas usuwania gruzu z łaźni odkryto kapitele nabatejskich kolumn, pochodzące zapewne z palestry, a także duże fragmenty nadproża ozdobione metopą z rozeta przedstawiającą kwiat.
Apodyterium było zarówno przedsionkiem i szatnią, w której chcący skorzystać z szatni rozbierali się i zostawiali szaty. Ściany były ozdobione malowidłami, znaleziono także fragmenty udekorowanego freskami sufitu. Zastosowane tu ornamenty były znacznie bogatsze – oprócz wzorów geometrycznych znaleziono wzory kwiatowe. W pomieszczeniu tym są także ślady późniejszej zabudowy – z czasów, gdy w twierdzy przebywał garnizon rzymski lub Zeloci. Są to: niewielki zbiornik wodny wmurowany w ozdobną podłogę i zakrywający freski, oraz ława zbudowana z bębnów zniszczonych kolumn.
Frigidarium, czyli pokój zimny zawierał dobrze zachowany do dziś basen ze schodkami, w którym myto się przed wejściem do innych pomieszczeń. Ściany basenu były zbudowane z wodoodpornego tynku, aby zapobiec przesiąkaniu wody.
Tepidarium, czyli pokój ciepły był najpiękniej udekorowanym pomieszczeniem, zachowane fragmenty malowideł na ścianach są podobne do tych z dolnego tarasu Pałacu Północnego, co może świadczyć o tym, że zostały zbudowane w podobnym okresie. Podłoga składała się z białych i czarnych, ale odnaleziono jedynie ich pojedyncze fragmenty – zostały rozgrabione? użyte w innych miejscach?
Caldarium było najbardziej okazałe. Jego wymiary wynosiły 6,8 na 6,6 metra. Miało ściany grubości 2,4 m, żeby utrzymać wewnątrz wysoką temperaturę. Właśnie ze względu na te ściany przed badaniami mylono budynki łaźni z potencjalną wieżą strażniczą. Przykryte było sklepieniem łukowym, podczas gdy inne pomieszczenia miały płaskie stropy wsparte na drewnianych belkach. W pomieszczeniu tym znajdowały się dwie wnęki – prostokątna, w której znaleziono pozostałości kwarcowej wanny, do której woda była dostarczana z zewnątrz ołowianą rurą (znaleziono jej szczątki), i półkolistą – z wanną marmurową. Pod podłogą, w przestrzeni zwanej hypocaustem, pełniącym rolę komory grzewczej znaleziono zachowane w niezmienionym stanie podtrzymujące ją kolumienki w liczbie ok. dwustu (!), zbudowane z kamienia i okrągłych cegieł. Dochodziły tu także odkryte gliniane rury doprowadzające gorące powietrze z zewnątrz budynku. Rury znaleziono także w samym caldarium – na przekroju były prostokątne, a w ich ściankach odkryto otwory przez które dodatkowo miało wydostawać się gorące powietrze.
Wszystkie pomieszczenia były ozdobione freskami, których liczne fragmenty znaleziono wśród gruzu podczas odkrywania caldarium. Podłogi były wyłożone mozaikami, lecz we wszystkich pomieszczeniach, poza palestrą były później wymienione na podłogę pokrytą płytkami tzw. opus sectile. Być może było to wymuszone uszkodzeniami po trzęsieniu ziemi w czasie panowania Heroda, a może zmianą planów architekta?
Zachowały się także instalacje spoza budynku łaźni, które zapewniały jej funkcjonowanie: praefurium czyli piec, gdzie woda była podgrzewana, zbiorniki na wodę, a w murach – odciski rur, którymi doprowadzana była zimna i ciepła woda.
Magazyny
Na południowy-wschód od łaźni rozciąga się duży kompleks budynków magazynowych. Wspominał je już Józef Flawiusz. Umownie dzieli się go na dwie części. Blok południowy zawiera 11 podłużnych pomieszczeń o wielkości 24,5 na 3,5 metra, a blok północny składa się z 4 magazynów wielkości 18 na 3,3 metrów. Pomiędzy oboma kompleksami znajduje się korytarz, z którego wchodzi się do poszczególnych składów. Ściany pomieszczeń zbudowane zostały z podwójnego rzędu kamiennych płyt z dolomitu wydobywanego na miejscu, każda z nich ważyła ok. 200 kg. Każde z pomieszczeń przeznaczone było do przechowywania innego z produktów, w czasie wykopalisk archeologicznych Yadina odnaleziono słoiki z oliwą, z winem i z mąką. W jednym z pomieszczeń znaleziono również ok. 100 monet pochodzących z czasów wojny żydowskiej. W innych odkryto zapasy cyny i innych metali. W żadnym z pomieszczeń magazynowych, jednak nie odnaleziono broni – pewnie zabrali ją Rzymianie. Kilka pomieszczeń magazynu służyło do gromadzenia zboża. W jednym takim pokoju znaleziono na podłodze trzy okrągłe otynkowane doły. Prawdopodobnie pokój ten przeznaczono był do przechowania wina czy oliwy, a doły zrobione były w celu ułatwienia nalewania cieczy z dużego do mniejszego naczynia. W czasie wykopalisk Y. Yadina odbudowano częściowo magazyny, jednak część magazynów postawiono zostawić, aby zwiedzający Masadę widzieli jaki był ich stan przed wykopaliskami i renowacją.
III faza budowy
- wzniesienie muru kazamatowego
- rozbudowa Pałacu Zachodniego
- system zaopatrzenia w wodę w północno-zachodnim zboczu góry
Mur kazamatowy
Cały szczyt skały płaskowyżu Masady z wyjątkiem północnego końca otoczony był murem. Na północnym końcu sięga tylko do południowej części Pałacu Północnego. Mur kazamatowy był to podwójny mur z przestrzenią podzieloną na komory przez ścianki działowe. Typ takich fortyfikacji był w świecie antycznym popularny w I w. p.n.e. Komory w murze spełniały funkcje użytkową oraz wojskową. Służyły jako magazyny oraz pomieszczenia mieszkalne dla żołnierzy. Były też bazą do budowy blanków muru i strzelnic. Mur kazamatowy w Masadzie został zbudowany z dolomitu wydobywanego w kamieniołomie na płaskowyżu. Długość kazamaty wynosiła ok. 366 m., a odległość, pomiędzy dwoma ścianami muru wynosiła ok. 4 m. Wewnątrz murów i wież znajdowało się 110 pokoi, które różniły się rozmiarem i miały długość od 5,5 m. do 35 m., średnia wielkość komory wynosiła od 12 m. do 15 m. Odkrycia archeologiczne w czasie misji Y. Yadina w murze kazamatowym dały najbardziej imponujące znaleziska pochodzące z okresu wojny żydowskiej. W czasie wojny i oblężenia w pomieszczeniach w murze mieszkali buntownicy wraz z swoimi rodzinami. Zmodernizowali oni większe komnaty mieszkalne, dzieląc ja na mniejsze pomieszczenia mieszkalne. Dodali również piece na błoto oraz szafki do ścian. Prowadząc prace w komnatach mieszkalnych zespół Yadina coraz lepiej poznawał życie codzienne zelotów w Masadzie. Odnaleziono w nich wiele domowych naczyń w dobrym stanie, nawet zrobionych z delikatnych materiałów: przedmioty kosmetyczne, drewniany grzebień, pudełko na farbę do oczu oraz liczne naczynia kamienne – znane jako „naczynia pomiarowe”. Znaleziono również fragmenty ubrań i worki na podłodze, które stanowią dziś najwcześniejszą i najbardziej kompletną kolekcję materiałów teksykalnych z okresu rzymskiego odkrytą do tej pory. Prace archeologiczne w pomieszczeniach mieszkalnych w rogach pokoi był stosy zużytego żaru zawierającego resztki sandałów, odzieży, przyborów domowych i przedmiotów kosmetycznych. Możliwe, że przedmioty te spalili ich właściciele przed upadkiem twierdzy. Warto dodać, że w komnatach ściany kazamatowej odkryto setki monet z okresu wojny żydowskiej- w grupach od dwóch do trzystu. W kilku miejscach wewnątrz muru kazamatowego znaleziono fragmenty zwojów w różnym stopniu zniszczenia. Były to pergaminy lub pisma zamieszczone na specjalnie wypreparowanej skórze. Wiele z nich, dzięki nowoczesnym technikom można było odczytać. Pochodzą one ze Starego Testamentu np. fragmenty Księgi Kapłańskiej, księgi Ezechiela i Księgi Powtórzonego Prawa.
System wodny
System wodny w Masadzie zaprojektowany przez Heroda i jego inżynierów był bardzo pomysłowy. W miejscu, gdzie prawie zawsze jest sucho, a opady deszczowe występują bardzo rzadko udało się zapewnić stały dostęp do wody. Plan, który miał rozwiązać problem z dostarczeniem wody do twierdzy oparty jest na wykorzystaniu dwóch wadi, które przechodzą na północ i południe od Masady. Zbudowano tamę, która miała na celu przechwycić i przegrodzić wodę z wadi. Z nich dzięki dwóm akweduktom i kanałom woda transportowana była do 12 wielkich cystern wykutych w skale płaskowyżu, w dolnej części północno- zachodniego zbocza. Wszyskie razem cysterny miały całkowita pojemność 40 tys. m3. Przy deszczach woda miała być zatrzymywana przez zapory, woda miała płynąc wzdłuż wodociągu i napełniać cysternę jedna za druga. Woda z cystern wykutych w skale była transportowana przez zwierzęta juczne oraz niewolników do zbiorników na szczycie twierdzy.
Podsumowanie
Główną funkcją twierdzy Masada, z założenia, była funkcja obronna, lecz równocześnie mogła pełnić rolę mieszkalną, posiadać magazyny, być miejscem schronienia dla okolicznej ludności w razie działań wojennych. Mogła również być miejscem reprezentacyjnym, siedzibą króla, czy wreszcie – miejscem jego pochówku – Herod zdecydował, iż chce być pochowany w Herodionie. W przypadku Masady w 40r. p.n.e. była miejscem schronienia dla jego rodziny, gdy musiał udać się po pomoc do Rzymu. W czasach jego panowania miała znaczenie geopolityczne – jako punkt ewentualnej obrony przed atakiem ze strony królestwa Nabatei. Nie mamy pisanych źródeł, jak często Herod bądź członkowie jego rodziny odwiedzali Masadę, ale biorąc pod uwagę, iż kolejne fazy rozbudowy przyczyniały się do zwiększenia wygody gości, można sądzić, iż Masada mogła być miejscem odpoczynku, spędzania wakacji – ze względu na swoje walory klimatyczne i piękne widoki.
Fortyfikacje wznoszone za Heroda miały kilka wspólnych elementów zabudowy. Przede wszystkim otoczone były murem kazamatowym, umocnionym wieżami. W wypadku gdy nie było typowego muru kazamatowego budowano mur wewnętrzny i zewnętrzny aby stworzyć podwójną barierę przed atakującym przeciwnikiem. Wieże były budowane na planie kwadratu, koła bądź miały plan nieregularny. Były siedzibą strażników, którzy z ich szczytu mogli obserwować okolicę, ale także pełnić funkcję magazynów – na żywność bądź broń. Odkryto także nietypowe wieże – kolumbaria. Ze względu na ich nietypową budowę – liczne niewielkie nisze w ich wewnętrznych ścianach myślano, iż to gołębniki, lecz obecni badacze wskazują raczej, iż we wnękach znajdowały się urny z prochami zmarłych.
W ich obrębie znajdowały się pomieszczenia spełniające funkcję koszar i magazynów, ale także ogólnodostępne łaźnie, niekiedy baseny. Niemniej ważnym miejscem dla Żydów były miejsca kultu Jahwe – synagogi.
Twierdza w Masadzie, mimo iż położona na pustyni, nie była wolna od wpływów innych kultur. Herod, który w trakcie swojego życia z powodu obowiązków i zmieniającej się koniunktury politycznej dużo podróżował – poznał Rzym, Aleksandrię, Grecję – Ateny, Efez, być może był także w Petrze, gdy szukał sojuszników przeciwko Partom. W swoich siedzibach duży nacisk kładł na zarówno funkcjonalność wygodę, ale i wystrój wnętrz. Sprowadzał rzemieślników z całego imperium, ażeby uzyskać pożądane efekty.
Wpływy hellenistyczne są chyba najbardziej widoczne. Budowano kolumnady, portyki, krużganki. Znaleziono kolumny zwieńczane głowicami w porządku jońskim i korynckim. Dbano także o detale – portyk na dziedzińcu pałacu zachodniego ozdabiany był metopami z rozetami we wzór roślinny. Dbano także o przyjemności – na południowym krańcu wybudowano ogólnodostępny duży basen, do którego schodziło się po schodkach. Na terenach pobudowanych w erze Heroda miast wybudowano hipodromy, teatry, gimnazjony – jakby wprost przeniesione z Grecji, służące wypoczynkowi i rozrywce.
Dzięki idei Pax Romana nastąpił czas, który sprzyjał rozwojowi handlu i komunikacji, co bezpośrednio sprzyjało wymieszaniu się kultur. Z obszaru cesarstwa rzymskiego zapożyczono instytucję łaźni, które to są bogato reprezentowane na badanym stanowisku. Składają się ze wszystkich charakterystycznych elementów. Dzięki rozwiniętemu przez Rzymian systemowi akweduktów i przeniesieniu ich na miejscowy grunt, twierdze i miasta stały się bardziej niezależne, jeśli chodzi o dostęp do wody. Wymienić tu warto także odkryte w różnym stanie zachowania posadzki – mozaikowe lub typu opus sectile -typowe dla budowli rzymskich.
Masada jest najczęściej odwiedzanym przez turystów stanowiskiem archeologicznym w Izraelu. Łączy w sobie wiele zalet – dzięki pomysłowości uczonych to miejsce w dużym stopniu pozwala odwiedzającym wyobrazić sobie jak przebiegało codzienne życie w twierdzy. Jest zaś także dla Żydów najważniejszym i dotykalnym w ich historii symbolem walki o wolność i honor.
Dziedzictwo króla Heroda Wielkiego pozostawione potomnym pokazuje nam mądrość i siłę tego władcy, którego można postawić w jednym rzędzie obok największych władców epoki antycznej.
