Rozdziały
Senatus consultum ultimum1, czyli „ostateczna uchwała Senatu”, była to nadzwyczajna uchwała podejmowana przez senat rzymski w przypadku istotnego zagrożenia dla państwa. Termin ten ukształtował się w okresie późnej republiki i miał na celu poinformowanie wysokich urzędników Rzymu o istniejącym niebezpieczeństwie.
Śladów występowania terminu należy szukać w początkach istnienia republiki, kiedy to powstał urząd dyktatora – urzędnika o specjalnych prerogatywach, który miał wyprowadzić państwo rzymskie z kryzysu. Senat na mocy senatus consultum zezwalał konsulom na wyznaczenie dyktatora, który skupiał w swoich rękach wielką władzę (imperium magnum) do momentu, aż niebezpieczeństwo zostanie zażegnane lub minie okres 6 miesięcy.
Senatus consultum ultimum pojawiło się w późnym II wieku p.n.e., zastępując wcześniejszy dekret senatu. Według Cycerona senatus consultum ultimum nakładało na konsulów obowiązek „dopilnowania, aby republika nie poniosła jakiejś szkody” (ut videret, ne quid res publica detrimenti caperet). W uchwale używano słów: consules darent operam ne quid detrimenti res publica caperet or videant consules ne res publica detrimenti capiat, czyli „niechaj konsulowie zadecydują czy państwo nie cierpi”. Nie da się jednak ukryć, że już w antycznym Rzymie interpretacja tego przepisu była różnie oceniana, gdyż łamała obowiązujące prawa.
Przypadki użycia senatus consultum ultimum
Po raz pierwszy zastosowania senatus consultum ultimum domagał się, według Plutarcha, Pontifex Maximus Scypion Nazyka przeciwko Tyberiuszowi Grakchusowi, który został ponownie wybrany trybunem ludowym. Ostatecznie odmówił mu, panujący w tym roku, konsul Publiusz Mucjusz Scewola. Scypion Nazyka miał wykrzyczeń: qui rem publicam salvam esse vult, me sequatur, czyli „niechaj każdy z mężów, który chce zachowania praw idzie za mną!”. W wyniku konfrontacji Tyberiusz Grakchus zginął w roku 133 p.n.e, a jego reformy (m.in. przeprowadzenie ustawy o podziale ziemi publicznej) zostały zablokowane.
Pierwszy przypadek zastosowania senatus consultum ultimum miał miejsce w roku 121 p.n.e., kiedy to na mocy uchwały trybun ludowy Gajusz Grakchus i jego zwolennicy zostali skazani na stracenie, bez sądu i możliwości obrony. Tym samym uchwała senatu łamała istniejące prawo lex Valeria i lex Porcia. Liberalne reformy (zwłaszcza propozycja nadania obywatelstwa rzymskiego sprzymierzeńcom italskim) Gajusza nie spodobały się patrycjuszom i ten przewidując karę śmierci, zdecydował się na śmierć z ręki swojego niewolnika.
Bezpośrednio odpowiedzialnym za decyzję o wydaniu wyroku na zwolenników Gajusza Grakchusa był urzędujący konsul Lucjusz Opimiusz, który stanął przed sądem i musiał udowodnić, że nie posunął się za daleko przy korzystaniu ze swojej władzy (imperium). Podobno bezpośrednią przyczyną podjęcia decyzji o zastosowaniu chwały senatu było zabicie jednego z jego pomocników na ulicach miasta, w czasie rywalizacji wrogich obozów – popularów i optymatów. Jak podaje Cyceron, Opimiusz przyznał się, że złamał prawo (oskarżono go o quod indemnatos cives in carcerem coniecisset, czyli „uwięzienie obywatela bez procesu”), ale stwierdził że zrobił to na mocy senatus consultum ultimum. Ostatecznie Rzymianin został uniewinniony, a uchwała senatu stała się niepisanym prawem wliczonym w dorobek ojców (mos maiorum).
Kolejnym przypadkiem użycia senatus consultum ultimum był rok 100 p.n.e., kiedy to Gajusz Mariusz – 6-krotny konsul – został poproszony o interwencję z powodu walk na ulicach miasta, które wybuchły między zwolennikami popularów i optymatów. Jeden ze stronników Gajusza Mariusza, Lucjusz Apulejusz Saturninus – trybun ludowy – „przepchnął” reformy Grakchów, przeciwko którym wystąpił senat i jego zwolennicy. W mieście panował chaos i krwawa rywalizacja stronnictw. Gajusz Mariusz ostatecznie postanowił interweniować i zamknął inicjatorów reformy w Curia Hostilia chcąc by doszło do debaty i rozwiązania sporu. Ostatecznie jednak wściekły tłum zlinczował na śmierć popularów.
W roku 77 p.n.e. Marek Emiliusz Ledipus został wysłany przez senat do zarządzania prowincją Galią Transalpejską, gdyż w mieście dochodziło do niebezpiecznej rywalizacji między popularami a optymatami. W roku ubiegłym był on wraz z Kwintusem Lutacjuszem Katullusem konsulem, co nieraz prowadziło do ich rywalizacji. Ostatecznie Lepidus powrócił na czele wojsk i zwolenników, chcąc wesprzeć popularów. Senat ogłosił w ostateczności senatus consultum ultimum.
Kolejnym przypadkiem użycia „ostatecznej uchwały senatu” był rok 63 p.n.e., kiedy to senat opowiedział się przeciwko Lucjuszowi Sergiuszowi Katylinie, który chciał dokonać zamachu stanu. Na mocy uchwały senatu – senatus consultum ultimum – konsul Cyceron wygłosił cztery mowy, a spiskowcy zostali straceni przez uduszenie.
Postać zgarbionego Katyliny oraz puste miejsca obok niego jasno ukazują moment obrad.
W roku 52 p.n.e., kiedy to z populistyczny lider Publiusz Klodiusz Pulcher zginął w starciu ze zwolennikami optymatów, doszło rywalizacji na ulicach Rzymu, które podjudzali trybuni i sojusznicy Pulchera: Q. Pompeius Rufus, T. Munatius Plancus i C. Sallustius Crispus. Senat uchwalił senatus consultum ultimum, jednak dwa dni po zamordowania Pulchera, nowo obrany konsul Gnejusz Pompejusz nie musiał interweniować, gdyż zamieszki ustały.
W roku 49 p.n.e. senat przegłosował odebranie Juliuszowi Cezarowi dowództwa nad armią i powrotu do Rzymu. Doszło do negocjacji między zwolennikami Cezara i senatu. W wyniku braku porozumienia, senat ponownie próbował zagłosować przeciwko Cezarowi, jednak przeciwko uchwale wypowiedzieli się dwaj trybuni ludowi. W tej sytuacji, senat aby złamać głos sprzeciwu, uchwalił senatus consultum ultimum i tym samym uznał Cezara za wroga stanu (hostis). Na wieść o tym, Cezar przekroczył Rubikon, argumentując potem, że nawet Sulla nie sprzeciwiał się decyzjom trybunów ludowych.
Inne przypadki użycia senatus consultum ultimum:
- w 87 p.n.e. przeciwko Lucjuszowi Korneliuszowi Cynnie
- w 62 p.n.e. przeciwko Kwintusowi Cecyliuszowi Metellusowi Neposowi i Cezarowi;
- w 48 p.n.e. przeciwko Markowi Cecyliuszowi Rufusowi
- w 47 p.n.e. przeciwko Publiuszowi Korneliuszowi Dolabelli
- w 40 p.n.e. przeciwko Salwidienusowi Rufusowi
Podsumowując, uchwała senatus consultum ultimum umożliwiała konsulom objęcie władzy niemal dyktatorskiej, która pozwalała m.in. na zawieszenie działania niektórych urzędów/instytucji. W źródłach zachowało się 13 przypadków uchwalenia senatus consultum ultimum.
