Rozdziały
Hypatia z Aleksandrii urodziła się około roku 350-370 n.e. Była helleńską matematyczką, astronomem i filozofem; głową szkoły neoplatonicznej w Aleksandrii, gdzie nauczała astronomii, filozofii i matematyki.
Do historii przeszło niezwykle brutalne morderstwo Hypatii, która została zabita przez tłum wyznawców chrześcijaństwa – niewykluczone – z inicjatywy samego biskupa Aleksandrii Cyryla, który został uznany przez Kościół za świętego. Wciąż jednak w tym temacie krążą spory, czy Cyryl w rzeczywistości był zaangażowany w śmierć Hypatii oraz czym podyktowane było morderstwo genialnej kobiety.
Działalność
Hypatia była jedyną córką matematyka Teona z Aleksandrii, z którym zapewne stworzyła kilka jego dzieł. Do naszych czasów nie zachowały się jednak żadne jej traktaty. Naukowcy jednak wciąż prowadzą badania na ten temat. Edukację zdobyła w Atenach, by w około roku 400 n.e. zostać głową Szkoły Neoplatonizmu w Aleksandrii, gdzie też przekazywała wiedzę Arystotelesa i Platona. Do szkoły mogli uczęszczać zarówno chrześcijanie, poganie jak i cudzoziemcy, co dowodzi jej spokojnego i liberalnego podejścia do wiary i życia.
Jej działalność była różnie oceniana przez kręgi chrześcijańskie. Na przykład w VII wieku kronikarz bizantyński Jan z Nikiu identyfikuje Hypatię jako helleńską pogankę, która uczyła satanistycznej wiedzy, magii i czarów. Niektórzy jednak chrześcijanie doceniali jej wiedzę i opisywali ją jako symbol cnoty.
Okoliczności śmierci
Najbardziej kompletnym źródłem antycznym o śmierci Hypatii jest napisane w 415 roku n.e. dzieło Sokratesa Scholastyka – Historia Kościoła (Historia Ecclesiastica), która bazowało na wydarzeniach teraźniejszych. Dzieło ukazuje nie tylko moment zabicia Hypatii, ale także okoliczności morderstwa i zamieszek w mieście.
Zaostrzenie nastrojów w Aleksandrii nastąpiło w roku 412 n.e., kiedy to biskupem Aleksandrii został bratanek arcybiskupa Teofila – Cyryl. Nowy biskup popadł w polityczny konflikt z namiestnikiem Aleksandrii (praefectus augustalis) – Orestesem – który był także byłym uczniem Hypatii. Cyryl ponoć był zazdrosny o popularność Hypatii w społeczeństwie oraz jej dobre kontakty z Orestesem.
Autor wspomina, iż w roku 415 n.e. miały miejsce w Aleksandrii żydowskie ceremonie, które zwykle przeradzały się w niepokoje społeczne. Orestes, aby ukrócić tego typu wydarzenia, wydał edykt który miał regulować zgromadzenia w mieście. Dokument wystawiono na widok publiczny w lokalnym teatrze, co też zgromadziło ogromne tłumy. Edykt wywołał wielkie oburzenie wśród zarówno chrześcijan, jak i Żydów. Chrześcijański zwolennik Cyryla – Hieracas – wykorzystał ten moment do nawoływania do przyjęcia nowego prawa oraz zachęcał do buntu.
Orestes zadziałał zdecydowanie i gwałtownie, każąc schwytać Hieracasa i go publicznie torturować w teatrze. Wspomniany Sokrates stwierdza, że uczynił to z obawy przez rosnącą władzą biskupa. Cyryl z kolei mocno skrytykował Orestesa, grożąc eskalacją konfliktu i zemszczeniem się na Żydach jeśli kolejni chrześcijanie ucierpią. To wywołało lawinę agresji ze strony Żydów wobec chrześcijan. Całą noc podobno Żydzi mordowali napotkanych chrześcijan.
Na drugi dzień, Cyryl wraz ze swoimi zwolennikami udał się do miasta w poszukiwaniu sprawców masakry. Żydzi zostali otoczeni, ograbieni z kosztowności oraz wydaleni z Aleksandrii, a ich domy obrabowane. Orestes był wstrząśnięty wydarzeniami i faktem próby wypędzenia dużej części mieszkańców z miasta. Obaj szukali wsparcia u cesarza i rozwiązania sprawy.
Nieoczekiwanie, na wieści o niepokojach w Aleksandrii, około 500 uzbrojonych mnichów1, rezydujących w górach Nitria, przybyło do miasta aby wesprzeć Cyryla w konflikcie z Orestesem. Na ulicach mnisi otoczyli wóz Orestesa, a jego samego mocno zranili. Na pomoc przybyli mu jednak mieszkańcy Aleksandrii, którzy następnie torturowali winnego zranienia namiestnika, niejakiego Ammoniusa, który w wyniku obrażeń zmarł. Cyryl na wieść o tym wydarzeniu kazał uznać Ammoniusa za męczennika, a samych chrześcijan ogarnęła złość.
W środku tego konfliktu znalazła się sama Hypatia. Warto nadmienić, że była ona szanowaną obywatelką miasta i sam Orestes często korzystał z jej sugestii i rad. W tym przypadku stała się ona kozłem ofiarnym. Winiono ją za niechęć Orestesa do nawiązania współpracy z Cyrylem.
Tłum chrześcijan, pod przywództwem niejakiego Piotra, którego Sokrates określił jako fanatyka, porwał Hypatię w jej drodze do domu. Następnie zawleczono ją pod kościół Caesareum i odarto z ubrania. Sokrates przekazuje, że jej ciało zostało ranione i odarte ze skóry żywcem przy pomocy ostrakonów, skorup i dachówek. Okaleczona zmarła, a jej ciało spalono. Jako powód takiego ataku przedstawiano praktykowanie czarów, satanizmu oraz bezbożność Hypatii.
Informacje o wydarzeniach spowodowały wściekłość tłumów i zwrócenia się przeciwko Cyrylowi oraz całemu kościołowi aleksandryjskiemu.
Innym źródłem informacji o śmierci Hypatii są Kroniki świata, autorstwa bizantyńskiego pisarza Jana z Nikiu. Dzieło postało w VII wieku i jest nad wyraz negatywnie nastawione do samej Hypatii i namiestnika Orestesa. Autor twierdzi m.in., że Orestes uległ „demonicznemu urokowi” Hypatii i często rezygnował z odwiedzenia Kościoła, a także nawoływał do porzucenia wyznawania Chrystusa.
Finalnie sprawa morderstwa Hypatii została przysłowiowo „zamieciona pod dywan” i nikt nie został oskarżony o morderstwo. Po śmierci kobiety, Orestes stracił pozycję prefekta miasta i opuścił Aleksandrię. Sam Cyryl ugruntował swoją pozycję, a po śmierci został uznany świętym. Maria Dzielska podkreśla, że Cyryl już po śmierci Hypatii wydał antypogański traktat Contra Julianum w odpowiedzi na wydane za panowania cesarza Juliana Apostaty Contra Galilaeos.
Podsumowanie
Śmierć Hypatii wzbudza po dziś dzień ciekawość uczonych. Nie bez powodu przyjęło się ją określać mianem „męczennicy nauki”. Nierzadko historycy uważają jej śmierć za punkt przełomowy i koniec starożytności (Kathleen Wider). Stephen Greenblatt z kolei uważa, że jej śmierć przyniosła upadek nauki i światłości w Aleksandrii; przeciwnego jednak zdania jest Christian Wildberg, który odnotowuje że rozwój intelektualny tego miasta występował jeszcze w VI wieku.
Wielu współczesnych badaczy uważa, że Hypatia była geniuszem ówczesnych czasów, zaznajomioną z wieloma dziedzinami nauki. Aleksander Krawczuk uważa m.in. że Hypatia była bardzo inteligentna i liberalna jak na tamte czasy, co było sprzeczne z polityką i filozofią kościoła. Co więcej, kobieta była rozpatrywana jako sojusznik namiestnika Orestesa, co także nie działało na jej korzyść w sytuacji konfliktu władza-kościół.
Naukowcy nie są do końca pewni jakie było zaangażowanie Cyryla w cały mord na Hypatii; pewnym jednak jest, że nie działał nawet w kierunku rozwiązania sprawy i wykorzystując swoje wpływy i władzę wyciszył temat. Cyryl jest z pewnością moralnie winny śmierci Hypatii, zwłaszcza biorąc pod uwagę głoszone przez niego kazania, w których oskarżał kobietę-naukowiec o uprawianie czarów.
