Złote szkło – tym mianem określa się części naczyń (misek, talerzy, kubków itd.), najczęściej były to denka lub ich ścianki, a będące same w sobie małymi dziełami sztuki, przyjmujące owalny lub okrągły kształt. Technika ich wykonania polegała na umieszczeniu listków złota ozdobionych wzorem, często z inskrypcją, między dwoma taflami szkła, które później po podgrzaniu krawędzi stawały się częścią naczyń.
Technika ta była bardzo popularna z późnym okresie Cesarstwa między III a V wiekiem n.e. Niestety do dnia dzisiejszego nie przetrwało żadne tego typu naczynie w całości, dlatego trudno określić, czym były i do czego służyły. Sugeruje się, że wykorzystywano je podczas uczt np. do wznoszenia toastów (wiele z tych szkieł zawiera inskrypcje zachęcające do picia; picie=życie), mogły też być prezentem z okazji świąt, narodzin, chrztu lub Nowego Roku – o czym świadczą liczne dedykacje.
Do dnia dzisiejszego zachowało się ok. 500 sztuk tego typu artefaktów. Denka które przetrwały, wycinano z naczyń, czasem pewnie naczynie się potłukło, a grube zdobione dno zostało, stając się cenną pamiątką, którą postanowiono jeszcze wykorzystać. Umieszczano je bowiem na ścianach katakumb wmurowując w wapienne podłoże. Wśród licznych nisz grobowych trudno byłoby się rozeznać, kto i gdzie został pochowany; takie złote szkła wraz z innymi przedmiotami stanowiły drogowskaz w odnalezieniu grobowca bliskiej nam osoby.
Tematyka zdobień była różnorodna. Większość przedstawia portrety, najczęściej są to pary małżeńskie, często są podpisane. Drugą, sporą grupę stanowią przedstawienia związane z religią chrześcijańską. Są to postacie świętych, Jezusa, sceny biblijne. Bardzo niewielka część – 13 lub 14 sztuk – związana jest z religią żydowską i obrazują symbole ich kultu.
Dla żydowskiej diaspory, która przybyła do Rzymu w I wieku n.e., po zniszczeniu Świątyni Jerozolimskiej, były to bardzo cenne artefakty, gdyż zawierały najstarsze przestawienia symboli religijnych, pochodzących spoza Jerozolimy. Odnajdywano je w głównie w katakumbach rzymskich, ale także w dzisiejszej Kolonii czy Aleksandrii, tam gdzie Żydzi stanowili większą populację. Charakter zdobień tych złotych szkieł jest inny, nie przedstawiają portretów, lecz stricte związane są z kulturą judaistyczną. Czasem jednak trudno rozsądzić czy wykonała je społeczność żydowska czy może była wytworem wczesnych chrześcijan. Obok scen z Biblii (Daniel w jaskini Lwa, czy Jonasz w paszczy wieloryba) odnajdujemy: charakterystyczną menorę, siedmioramienny świecznik, Aron ha kodesz – czyli szafkę gdzie trzymano Torę, Świątynię Jerozolimską, a także motywy zwierzęce np. ptaki, lwy, ryby, baranie rogi, gałązki palmy czy owoce cytronu. Żydzi naczynia, których częścią były te denka, wykorzystywali do tych samych celów, co Rzymianie. Tutaj także pojawiają się liczne inskrypcje o podobnej tematyce zachęcającej do ucztowania, co świadczy o częściowej asymilacji i przyjęciu przez Żydów zwyczajów mieszkańców Rzymu.
Po wielu wiekach złote szkła znowu stały się obiektem zainteresowań. Na większą skalę zaczęto je wydobywać z grobowców i katakumb w XVII i XVIII wieku, często w wyniku rabunku, skąd trafiały do prywatnych kolekcji i zbiorów na dwory wielu państw europejskich. Tym sposobem trzy z nich na początku XIX wieku pozyskała do swej ordynacji w Gołuchowie hrabina Działyńska – powiększyły one już dużą wtedy kolekcję dzieł rodem z antyku czy średniowiecza.
Pierwsze z tych szkieł podzielone jest na dwie sekcje, górna jej część przedstawia Aron ha-kodesz, gdzie umieszczono sześć zwojów Tory, po bokach umieszczono dwa czuwające lwy Judy. W dolnej części znajdują się dwie menory pomiędzy, którymi znajdują się gałązki mirtu oraz wierzby (lulav) owoc etrog, dwie amfory oraz róg barani shofar – elementy te są związane z żydowskich Świętem Namiotów. Całość obrazu otoczona jest kwadratową ramką ozdobioną czerwono-niebieską dekoracją. Na górze zaś umieszczono grecką inskrypcję: PIE ZESIS ELARES, czyli Żyj i Pij Elaresie.
Drugie ze szkieł zawiera bardzo podobną symbolikę, z tą różnicą skrzynię, że szafkę dziewięcioma zwojami pilnują na flankach dwa ptaki; całość zaś otoczona jest okrągłą ramką.
W obliczu zbliżającej się wojny w 1939 roku, te trzy złote szkła, ale także reszta cennego zbioru dzieł sztuki Działyńskich, została z Gołuchowa wywieziona do Warszawy, gdzie zostały odnalezione i skonfiskowane przez nazistów w 1941. W 1944 zbiór wywieziono je do zamku Fischhorn do Zell am See w Austrii. Po wojnie kolekcja została rozkradziona przez miejscową ludność i handlarzy.
Po latach spadkobiercy Działyńskich dołożyli wszelkich starań, aby odnaleźć zgromadzony majątek, jednak po szkłach ślad zaginął. Dopiero w latach 60. zostały pozyskane dla powstającego Muzeum Izraela. W 2008 w wyniku negocjacji Muzeum zdecydowało się zwrócić je prawowitym właścicielom, jednak dwa z nich nadal będą prezentowane na wystawie w Jerozolimie; jeden oddano potomkom Działyńskich.
