Rozdziały
Salustiusz urodził się 86 roku p.n.e. w Amiternum w kraju Sabinów (północny wschód od Rzymu) jako Gaius Sallustius Crispus. Próbował zrobić w Rzymie karierę polityczną, był kwestorem około 54 roku p.n.e. i trybunem ludowym w 52 roku p.n.e. Salustiusz ponadto był wielkim historiografem rzymskim i pisarzem.
Kariera polityczna
Podobnie jak Cyceron, przybył do Rzymu jako homo novus („człowiek nowy”, lekceważąca nazwa używana przez nobilów na określenie człowieka, który pierwszy w swoim rodzie obejmował urząd dający mu prawo do zasiadania w senacie). W stolicy początkowo korzystał ze wsparcia Marka Licyniusza Krassusa, później jego opiekunem został Cezar, którego Salustiusz był gorącym zwolennikiem. Tym samym należał do stronnictwa popularów.
Około 54 roku p.n.e. został kwestorem, a w 52 roku p.n.e. trybunem ludowym. W 50 roku p.n.e. zostaje wyrzucony z Senatu za niemoralne prowadzenie się, co było dziełem cenzora Appiusza Klaudiusza Pulchera. Salustiusz jako trybun swoimi gwałtownymi wystąpieniami naraził się partii Optymatów, ona zaś we wspomnianym 50 roku p.n.e. posiadała większość w senacie. Była więc to widoczna zagrywka polityczna. Po wykluczeniu z senatu Salustiusz dociera do Cezara, który podczas wojny domowej powierzył mu zadania niemałej wagi. W międzyczasie Salustiusz powrócił do senatu.
Walcząc po stronie cezarian poniósł klęskę w Ilirii, lecz już w 46 roku p.n.e. zdobył wyspę Cercynę, na którejPompejusz zgromadził zapasy zboża. Niedługo potem objął namiestnictwo w prowincji Africa Nova, skąd powrócił z całkiem sporymi bogactwami, za które być może założył Ogrody Salustiuszowe (horti Sallustiani). Nie ma jednak pewności czy na pewno to właśnie on, a nie inny członek rodu Sallustiuszów podarował stolicy te piękne ogrody.
Twórczość
W roku 44 p.n.e. po śmierci Cezara, Salustiusz oddał się życiu prywatnemu, rozpoczynając pracę historyka. Znał, rzecz jasna, twórczość pisarzy greckich, takich jak: Platon, Ksenofont, Demostenes, historiografię hellenistyczną i przede wszystkim Tukidydesa, któremu szczególnie dużo zawdzięczał.
Znane są nam trzy dzieła Salustiusza: „O sprzysiężeniu Katyliny” (De coniuratione Catilinae), „Wojna z Jugurtą” (Bellum Iugurthinum) i „Dzieje” (Historiae), które jednak dotrwały do naszych czasów we fragmentach.
Pierwsze opisuje wywrotową próbę spisku, do jakiej doszło w 63 roku p.n.e. za sprawą Lucjusza Sergiusza Katyliny. Według niektórych naukowców dzieło to zostało napisane w odpowiedzi na pośmiertnie opublikowane dzieło Cycerona De consiliis suis, by uwolnić Cezara od podejrzeń, że brał on udział w zdemaskowaniu spisku. Cała pierwsza część nie skupia się na przedstawieniu faktów, lecz na interpretacji niepokojącego zjawiska, rewolucyjnego w świetle kategorii historycznych, moralnych i psychologicznych. Ukazuje obraz ciemny, ale niezwykle żywy społeczeństwa dogłębnie skorumpowanego, na którego tle wyłania się jako postać dominująca w Katylina, inteligentny, odważny i nikczemny – negacja doskonałości i cnót, które, jak wspominał Salustiusz, gwarantowały dawną wielkość republiki.
Także drugie dzieło Salustiusza ma charakter monograficzny i opisuje wojnę stoczoną w latach 111-105 p.n.e. przez Rzymian przeciwko Jugurcie, królowi Numidii. Temat, wydawałoby się wyłącznie wojskowy, dla autora ma istotną wagę polityczną, ponieważ wtedy po raz pierwszy wystąpiono przeciw bucie nobilów. Wydarzenie wojenne w dalekim kraju afrykańskim krzyżuje się z walką partii w Rzymie i z pojawieniem się przywódcy popularów Mariusza i przez to uzyskuje głębszy sens i uniwersalną wartość. Narracja jest przerywana charakterystyką postaci, przemowami, listami i dygresjami. Liczne wstawki służą pogłębieniu i zdefiniowaniu psychologii postaci, kryteriów historycznych i idei politycznych autora.
Trzecia pozycja Salustiusza, „Dzieje”, w pięciu księgach opisująca wydarzenia z lat 78-67 p.n.e., jest kontynuacją „Dziejów” autorstwa Lucjusza Korneliusza Sizenny, które kończyły się śmiercią Sulli i opisywały bunt Marka Emiliusza Lepidusa i Kwintusa Sertoriusza, kampanie przeciwko piratom Sertoriusza, kampanie przeciwko piratom Pompejusza Wielkiego i Marka Antoniusza oraz powstanie gladiatorów pod przywództwem Spartakusa, a także trzecią wojnę przeciwko Mitrydatesowi. Tekst dochował się do naszych czasów jedynie fragmentarycznie: stan, w jakim znajduje się dzieło, pozwala jednak na dokonanie kilku generalnych obserwacji.
„Dzieje” przedstawiają, w porównaniu z wcześniejszą twórczością Salustiusza, ważną innowację: autor porzuca w nich schemat monograficzny, by zastosować chronologiczny. W tym dziele Salustiusz ponownie wybiera sobie za temat problem kryzysu społeczeństwa rzymskiego i także tym razem – ale z większym pesymizmem – odnajduje przyczyny niezgody w chciwości i ambicji, które są wzmacniane nieobecnością gróźb zewnętrznych. Nawet początki republiki uważa za pełne błędów i upadków, zwłaszcza w odniesieniu do konfliktów społecznych, które zostały tylko uśpione przed drugą wojnę punicką.
Daleki od jakiejkolwiek anegdoty Salustiusz wyznaczył sobie za cel dokonanie psychologicznej introspekcji postaci i badanie przyczyn zdarzeń, w czym pozostaje wierny nauce Tukidydesa. Odczuwa także głęboki wymóg moralny, który popycha go do poszukiwań przyczyn w naturze etycznej niż w relacjach siły czy w konfliktach interesów dotyczących działań jednostki, czy wszelkich zjawisk społecznych odpowiedzialnych za ewoluowanie historii. Rysuje pesymistyczną interpretację faktów, która wykazuje prawdziwe cechy oryginalności i odróżnia się od wizji historycznej zaproponowanej przez model grecki.
W świadomości potomnych Salustiusz był największym rzymskim dziejopisarzem. Tacyt nazywa go rerum Romanorum florentissimus auctor – „najwybitniejszym historykiem dziejów Rzymu”. Ceniono również jego talent oratorski, o czym świadczy opinia św. Augustyna: vir diesrtissimus Sallustius – „Salustiusz jest wybitnym mówcą”, jak i bezstronność: Sallustius autem auctor certissimus – „Salustiusz zaś jest najbardziej wiarygodny”. Cześć oddał mu również rzymski poeta Marcjalis: Hic erit, ut perhibent doctorum corda virorum/primus Romana Crispus in historia: „Jak uważają co tęższe umysły, ów Kryspus otrzyma/miano pierwszego w nauce dziejów narodu rzymskiego”.
Zmarł 35 roku p.n.e.
