Kontrakty realne to najstarszy typ kontraktów, jakie występowały w prawie rzymskim. Ostatecznie do tego typu kontraktów należały pożyczka (mutuum), przechowanie (depositum), użyczenie (commodatum) oraz zastaw (pignus). Pierwotnie istniała jedynie pożyczka, która wywodziła się z jeszcze starszego nexum.
Za pierwowzór pożyczki w prawie rzymskim uważa się nexum (zobowiązanie). Była to uroczysta czynność prawna dokonywana per aes et libram (przy użyciu spiżu i wagi) w obecności świadków i jako taka dostępna była jedynie dla obywateli. Pożyczkobiorcy w razie niezwrócenia sumy będącej przedmiotem umowy groziła niewola a nawet śmierć. W konsekwencji protestów społecznych instytucja ta została zniesiona przez lex Poetelia Papiria i uchwalona pod koniec III wieku p.n.e. (nie ma pewności co do konkretnej daty, przekazy historyczne różnią się pod tym kątem).
Mutuum jako następca nexum zabraniało zabijania oraz sprzedaży niewypłacalnego dłużnika. Nazwa tej czynności prawnej pochodzi od czasownika mutare, oznaczającego zamianę lub też wymianę. Przedmiotem pożyczki mogły być rzeczy zużywalne oznaczone co do gatunku, a więc pożyczkobiorca musiał oddać takie same, ale niekoniecznie te same rzeczy. Był to kontrakt jednostronnie zobowiązujący stricti iuris (ścisłego prawa).
Pożyczka miała wiele różnych odmian. Jednym z nich była pożyczka dla sportowca z przeznaczeniem na jego szkolenie i utrzymanie. W tym przypadku obowiązek spłaty pożyczki powstawał jedynie, jeśli sportowiec wygrywał zawody i zdobywał nagrody. Innym rodzajem była pożyczka morska. Obowiązek spłaty powstawał jedynie, jeśli udało się dopłynąć z załadowanym towarem do portu docelowego. Ryzyko spoczywające w związku z tym na pożyczkodawcach było równoważone poprzez dopuszczanie bardzo wysokich odsetek. Wierzyciele zabezpieczali się również poprzez korzystanie z prawa do wyznaczania tras żeglugi oraz ustanawianie zastawu na przewożonych towarach. Pożyczka morska pełniła często funkcję ubezpieczeniową – pożyczkobiorca miał zabezpieczenie w razie niekorzystnych konsekwencji np. sztormu lub napotkania piratów.
Pożyczka co do zasady była bezpłatna, ale odsetki mogły być ustanowione oddzielnie na podstawie odpowiedniej stypulacji. Z osobami bliskimi zawierano pożyczki przyjacielskie, bez stypulacji odsetkowej. Formę przypominającą współczesny komis miał contractus mohatrae – dłużnik otrzymywał rzecz niezużywalną oraz prawo do jej sprzedaży i zatrzymania pieniędzy. Kolejna odmiana pożyczki to pactum de mutuo dando – przyrzeczenie udzielenia pożyczki w przyszłości. Mandatum qualificatum to z kolej zlecenie, na podstawie którego poleca się drugiej stronie, zwykle bankowi, udzielić kredytu osobie trzeciej.
Pożyczka mogła również zostać zawarta poprzez przekaz (delegatio). Aby doszło do zawarcia takiego kontraktu wierzyciel (przekazujący – delegans) musiał polecić dłużnikowi (przekazany – delegatus) przekazanie pieniędzy stanowiących dług osobie trzeciej (odbiorca przekazu – delegatarius). Jednocześnie polecał on delegatariuszowi przyjąć pieniądze od swojego dłużnika. W ten sposób powstaje stosunek pożyczki pomiędzy wierzycielem a odbiorcą przekazu.
Pożyczkodawcy przysługiwały różnorodne środki ochrony procesowej. Jeśli przedmiotem pożyczki była określona suma pieniędzy, mógł skorzystać z actio certae creditae pecuniae. Natomiast w przypadku, gdy przedmiotem pożyczki były rzeczy oznaczone co do gatunku, stosowano actio tritica. W końcu, w celu dochodzenia odsetek na podstawie stypulacji odsetkowej można było skorzystać z actio ex stipulatiu.
