Rozdziały
Starożytny Rzym to państwo wielokulturowe, które swój względny dobrobyt zawdzięczało umiejętnemu balansowaniu między siłą armii Rzymu na okupowanych terenach, a otwartością na lokalną kulturę i nieingerowaniu w codzienne życie podbitych ludów na tyle na ile to było możliwe. Jednak ta pozorna otwartość Rzymian na te kultury nie była altruistyczna. Ostatecznie znaczący mieszkańcy podbitych terenów przyjmowali rzymski sposób bycia i język, przez co lokalne kultury degradowały spajając się z kulturą łacińską. Jednak w przypadku greki zaszła rzecz całkowicie odwrotna. To Rzymianie po podbiciu Hellady krzewili ten język nie tylko na wschodzie, ale na zachodzie imperium.
Lingua Greca?
Szeroko znany termin lingua franca oznacza język powszechny którym posługuje się duża większość mieszkańców na danym terytorium pochodzących z różnych plemion lub państw. Okazuje się, przez stulecia terminem lingua franca można było określić język francuski, hiszpański, kreolski a obecnie angielski. Starożytność też miała swój lingua franca, była nim greka.
Swoje niezwykłe stanowisko, jakie zajęła greka nie wynika tylko z bogatej i bujnej kultury. Greka stała się powszechna w wyniku podbojów Aleksandra Wielkiego. Ogromne połacie Imperium Macedońskiego stały się polem kontaktu cywilizacji wschodu z kulturą grecką, co zapoczątkowało epokę hellenistyczną na tym obszarze. Zarówno kapłani w Babilonie, dwór faraonów czy tak dbający o czystość narodu Żydzi mówili po grecku. Kultura grecka zaczęła rozwijać się poza greckimi polis w Aleksandrii, Antiochii lub Pergamonie.
W tym czasie Rzymianie zajęci byli podbojami półwyspu Apenińskiego, gdzie po zaciętych bojach podporządkowali sobie Etrusków i Samnitów, a następnie konkurowali z Kartaginą o dominację w zachodniej części Morza Śródziemnego.
Podbój Hellady
Rzymianie podbite ludy półwyspu Appenińskiego podporządkowali sobie dosyć szybko narzucając swój język i kulturę. Los Kartaginy wskazywał, na to, że Republika Rzymska nie będzie obchodziła się delikatnie z podbitymi terenami. Tak samo wyglądały pierwsze kroki Rzymu na wschód. Już król Macedoński Filip V sprzymierzył się Kartagińczykami a stosunki między Rzymem, a Macedonią można określić mianem wzajemnej wrogości. Po pokonaniu Kartaginy, Rzymianie zwrócili się przeciw Filipowi oskarżając go o uzurpowanie sobie władzy nad greckimi polis i przy pomocy Pergamonu i Rodos podbili Macedonię zachowując dla siebie kontrolę nad miastami-państwami. Tereny obecnej Grecji były jeszcze raz świadkiem rywalizacji świata Hellenistycznego z Rzymem, przy okazji walk z państwem Seleucydów pod wodzą Antiocha III Wielkiego, pokonanego pod Termopilami. Ostatecznie epoka Hellenistyczna upadła wraz z podbojem Egiptu Ptolemeuszy przez Oktawiana Augusta.
Greka – język wschodu
Podbój świata hellenistycznego wiązał się z dużymi problemami dla Republiki. Po raz pierwszy Rzymianie spotkali się z kulturą, która nie mogła w szybki i pewny sposób poddać się wpływom łacińskim. W przypadku Etrusków lub innych ludów Półwyspu Appenińskiego dominacja Rzymu była całkowita. Podbite tereny wcześniej kontrolowane przez Kartaginę były albo słabo zamieszkane, albo na tyle kulturowo podatne, że zarówno język jak i zwyczaje rzymskie były przejmowane naturalnie przez lokalne elity a potem plebs.
Dlatego spotkanie z żywą i silną kulturą grecką musiało wywrzeć na Rzymie wyraźne piętno. Starożytni Grecy byli świadomi wielkości i zasięgu swojej kultury. Już Platon w swoim dziele „Polityka” podzielił świat na dwie grupy, Greków i Barbarzyńców, czyli ludzi, którzy nie mówią po grecku i nie kultywują greckiego stylu życia. Okres epoki hellenistycznej nie zmienił za bardzo podejścia Greków do innych kultur. O ile pojawiali się Grecy mówiący w innych językach to raczej oczekiwano, że w krajach do których podróżowali Greccy historycy jak Hakatajos z Miletu czy Herodot, zawsze znajdzie się ktoś kto mówi po grecku i przetłumaczy dzieła które ich interesowały. We wschodniej części basenu Morza Śródziemnego, aż po Kaszmir po grecku prowadzono dyplomację, pisano poezję i teksty naukowe, a także prowadzono administrację.
Gdy łacina miesza się z greką
Rzymianie doskonale zdawali sobie sprawę z prestiżu języka greckiego. Co więcej, elity rzymskie mówiły po grecku na długo przed wojami punickimi. Po podbiciu Grecji wpływ kultury Hellady stał się jeszcze silniejszy, przywożone do Rzymu łupy wojenne obejmowały całe księgozbiory napisane po grecku a w Rzymie powstawało coraz więcej szkół, gdzie uczono greki. Cyceron pisał, że:
Graeca leguntur in omnibus fere gentibus, Latina suis finibus, exiguis sane, continentur.
Po grecku czyta cały świat, po łacinie małe terytorium.
To jednak nie oznaczało, że łacina jest skazana na marginalizację. Rzymianie wiedzieli dobrze, że łacina poprzez podboje Rzymu jest językiem, z którym należy się liczyć. Dodatkowo, Rzymianie chcąc utrzymać status swojego języka, administrację i dyplomację prowadzili tylko po łacinie. Katon Starszy dając przemówienie w Atenach, mówił po łacinie, chociaż potrafił biegle mówić po grecku; co więcej w Senacie nigdy nie mówiono greką.
Jednak tego typu restrykcje nie były narzucone dekretem, a używanie łaciny i greki miało czysto praktyczne podłoże. Rozwój miasta wiązał się z napływem niewolników z podbitych państw. Niewolnicy ze wschodu imperium najczęściej posługiwali się biegle greką lub greckim pidżyn. Ten napływ nowych mieszkańców spowodował, że łacina zaczynała się zmieniać. Zmiana ta nie zachodziła wśród elit, ale wśród plebsu rzymskiego, który kontaktując się z greckojęzycznymi niewolnikami zaczynał ewoluować. Nie jest to jednak pierwszy przypadek zmian w potocznym języku łacińskim. Już wcześniej codzienna łacina ulegała wpływom języków podbitych ludów, jak na przykład języka faliskijskiego czy umbryjskiego.
Umiejętność mówienia w obu językach stawała się powszechna i często można było zauważyć, że osoba rozmawiająca po łacinie nagle zmieniała język. Taka zmiana języków miała swoje głębsze podłoże. Powszechnie sądzono, że greka jest językiem niewolników, stąd do niewolników mówiono po grecku, rzadko po łacinie. Przy prywatnej rozmowie, zmiana języka na inny była oznaką przyjaźni między rozmówcami. Greka była nazywana językiem emocji i była utożsamiana z kobietami. Tego typu postrzeganie greki wynikało z tego, że łacina była zawsze językiem oficjalnym używanym w magistratach, Senacie czy do omawiania spraw państwowych, czyli miejsc w których znajdowali się na co dzień mężczyźni. Greka jako język używany przede wszystkim prywatnie w domu w rozmowach z rodziną i niewolnikami stał się z tego powodu domeną kobiet.
Utecque sermo noster – w którymś z dwóch języków
Powyższe określenie autorstwa cesarza Klaudiusza pokazuje jak swobodnie oba języki koegzystowały ze sobą w Imperium Rzymskim w okresie od I w p.n.e. do płowy III wieku n.e. W obu językach mówiło całe Imperium. Od brzegów Oceanu Atlantyckiego do brzegów Morza Czerwonego obywatel rzymski mówił zarówno po łacinie, jak i po grecku. Greka jako język domowy, łacina jako język urzędowy – przenikały się na co dzień. Szczyt koegzystencji tych języków przypada na okres panowania Marka Aureliusza (161-180 n.e.).
W schyłkowej fazie istnienia Imperium zaczynał się kształtować podział pomiędzy greckojęzycznym wschodem i łacińskim zachodem. Pod koniec IV w. n.e. znalezienie nauczyciela greki w zachodniej części Cesarstwa było bardzo trudnym zadaniem.
Podsumowując, można powiedzieć, że podbicie Grecji przez Rzym nie zmieniło wiele w statusie obu języków. Łacina nie zastąpiła greki, a umiejętność mówienia po grecku stała się instrumentem awansu społecznego i ekonomicznego. Początkowo oficjalne dokumenty do greckojęzycznych miast-państw pisano po grecku i łacinie, z wyjątkiem okresu republiki, kiedy pisano tylko po łacinie. Jednak z upływem czasu również i w tym przypadku można zauważyć zmianę na korzyć łaciny, która zastąpiła grekę. Od czasów Dioklecjana rozpoczęła się agresywna polityka zastępowania greki łaciną. Polityka ta przyśpieszyła wraz z Konstantynem i założeniem Konstantynopola w 324 roku, rzymskiego miasta w środku greckojęzycznego świata. Grecy zaczęli mieć powód, aby uczyć się łaciny. Kariera w armii czy administracji wymagała znajomości prawa rzymskiego, a przez to łaciny.
Ostatnie lata istnienia cesarstwa Zachodniorzymskiego to zanik greki na zachodzie i wzrost ilości osób mówiących po łacinie na wschodzie. Ostatecznie za symboliczne wydarzenie rozłączenia greki i łaciny można uznać Wielką Schizmę w 1054 roku, kiedy to łacina stała się oficjalnym językiem wiary Katolickiej, a greka językiem Prawosławia.
Dzisiaj, obserwuje się wzrost zainteresowania greką i łaciną. W Europie ministerstwa edukacji rozważają wprowadzenie tych języków do szkół. Mówi się, że łacina rozwija umiejętność logicznego myślenia, a greka pozwala na zręczne wysławianie się. Dodatkowo dzieci, które umieją mówić po łacinie i w grece mają większe zdolności w przyswajaniu innych języków a ich zasób słownictwa jest dużo bogatszy. Kto wie jak duże korzyści przyniosłaby nam możliwość mówienia w obu językach klasycznych?
