Bizancjum (Bysantium) było to starożytne miasto leżące nad cieśniną Bosfor, łączącą Morze Marmara z Morzem Czarnym, nad zatoką Złotego Rogu. Powstałe jako kolonia grecka w VII wieku p.n.e. W 324 roku n.e. cesarz rzymski Konstantyn I Wielki zdecydował o przemianowaniu miasta na Nowy Rzym później zwanym Konstantynopol, a w 330 roku przeniósł do niego stolicę swojego państwa. Na miejscu antycznego Bizancjum obecnie znajduje się turecki Stambuł.
Etymologia nazwy miasta jest nieznana. Sugeruje się, że ma ona tracko-iliryjskie pochodzenie1. Według źródeł starożytnych Bizancjum zostało założone około 660 roku p.n.e. przez kolonistę z Megary – Byzasa. Wczesne, legendarne dzieje miasta opisał Tacyt. Zgodnie z jego opowieścią Byzas toczył wojny m.in. ze Scytami i Trakami, a także poślubił córkę miejscowego wodza, Fidalię. Historie te zapewne stanowią, do pewnego stopnia, odbicie burzliwych losów kolonii we wczesnych latach jej istnienia.
Początkowo było to niewielkie, otoczone murami miasto, które rozwój zawdzięczało dogodnemu położeniu na szlaku handlowym łączącym Europę z Azją. Później miasto podbiło Chalkedon i poszerzyło swój zasięg za Bosfor, na tereny azjatyckie. Symbolem Bizancjum był księżyc Hekate, dzięki poświacie którego zauważono przygotowujące się do oblężenia miasta wojska Filipa Macedońskiego w 340 p.n.e. i je odparto. Od 149 p.n.e. Bizancjum było sprzymierzone z Rzymem, natomiast od 73 roku n.e. oficjalnie wchodziło w skład Cesarstwa.
W 195 roku n.e. miasto, popierające uzurpatora Pescenniusza Nigra, zdobył i zrównał z ziemią Septymiusz Sewer. Cesarz jednak szybko kazał odbudować Bizancjum, co też podtrzymał jego syn Karakalla. W 258 roku n.e. miasto wraz z Chalkedonem zostało zdobyte przez Gotów.
Za swojego panowania (306-337 n.e.) cesarz Konstantyn I zainteresował się miastem, z racji na jego położenie geograficzne (centralnie i korzystne defensywnie ulokowanie względem całego Imperium). W 330 roku n.e. oficjalnie przeniósł stolicę z Rzymu do Bizancjum, które przemianował na Nowy Rzym (Nova Roma). Po jego śmierci, na jego cześć, miasto otrzymało nazwę Konstantynopol.
