„Praecepta ad filium” (czyli „Nauki dla syna”) to dzieło, które tradycyjnie przypisywane jest słynnemu rzymskiemu politykowi, wojskowemu i pisarzowi, Katonowi Starszemu (234–149 p.n.e.), i które uznawane jest za pierwszą rzymską encyklopedię. „Nauki dla syna” jak nazwa wskazuje było skierowane do syna Katona.
Choć nie zachowało się ono w całości do naszych czasów, jego fragmenty i echo jego myśli przetrwały w innych tekstach antycznych. Katon Starszy, znany również jako Cenzor, był jednym z najważniejszych obrońców tradycyjnych wartości republikańskiego Rzymu, co odzwierciedlało się w jego postawie politycznej, a także w jego pismach.
„Praecepta ad filium” to rodzaj podręcznika, który miał pomóc młodemu Rzymianinowi stać się odpowiedzialnym, cnotliwym i obywatelsko zaangażowanym człowiekiem. Zawarte w nim rady oscylują wokół wartości takich jak pracowitość, dyscyplina, lojalność wobec ojczyzny i rodziny oraz poszanowanie tradycji. Katon, sam będący wzorem surowego rzymskiego męża stanu, przekazywał synowi swoje doświadczenia życiowe w formie maksym i praktycznych wskazówek.
Katon Starszy miał silne przekonania na temat wartości pracy i oszczędności. Zachowane fragmenty „Praecepta ad filium” sugerują, że Katon nauczał swojego syna, aby unikał luksusów i nadmiernych wydatków, wierząc, że przesadne bogactwo prowadzi do moralnego rozkładu. Dzieło kładzie nacisk na praktyczne podejście do życia, w którym praca jest podstawową cnotą, a gospodarowanie majątkiem wymaga odpowiedzialności i rozwagi. Katon nie wierzył w bogactwo jako cel sam w sobie, lecz jako narzędzie do stabilnego, godziwego życia.
Był także obrońcą tradycyjnych cnót rzymskich, takich jak odwaga na polu bitwy i szacunek dla prawa. Katon, sam będący weteranem wielu wojen, wierzył, że mężczyzna powinien być gotów do obrony Rzymu w każdej chwili. W „Praecepta ad filium” ojciec przekazuje swojemu synowi nie tylko nauki o prowadzeniu gospodarstwa domowego, ale również zasady moralne i polityczne, w tym obowiązki wobec państwa i roli obywatela.
„Praecepta ad filium” odzwierciedlało surowy charakter samego Katona Starszego, który często kojarzony był z konserwatyzmem i moralizowaniem. Uważany za wzór cnoty, Katon walczył z wszelkimi przejawami zepsucia moralnego w życiu publicznym i prywatnym. Jego pisma, w tym „Praecepta”, miały na celu wpojenie młodszym pokoleniom silnych zasad moralnych, które miały uchronić Rzym przed upadkiem, jaki według Katona niosły ze sobą nadmierne wpływy obcych kultur i nowoczesnych idei.
Choć dzieło to nie zachowało się w pełni, jego idea – przekazywanie wiedzy życiowej od ojca do syna – przetrwała w rzymskiej literaturze i kulturze. Katon Starszy pozostaje symbolem surowej, lecz pełnej zasad mądrości, a jego nauki do dziś stanowią przykład starożytnych rzymskich wartości moralnych.
