Damnatio memoriae („potępienie pamięci”) była to kara w starożytnym Rzymie nakładana za przestępstwa przeciwko godności ludu rzymskiego (crimen maiestatis). Polegała na wymazaniu skazanego z pamięci potomnych, zakazie noszenia jego nazwiska przez potomków i na zniszczeniu jego wszelkich wizerunków.
W okresie cesarstwa potępienie pamięci stosowane było wobec senatorów i zwłaszcza znienawidzonych cesarzy, których prawa lub rządy spotkały się z niechęcią ludu. Po uchwaleniu przez senat damnatio memoriae posągi potępionego cesarza były niszczone, jego imię skuwane ze wszystkich inskrypcji, podobizny na malowidłach zamazywane. Przestawały obowiązywać, ze skutkiem wstecz, wszystkie jego decyzje, zarówno dotyczące spraw indywidualnych jak i wydane przez skazanego prawa. Rzymianie, zdając sobie sprawę z ogromnego zamieszania, które wprowadziłoby rzeczywiste wykonanie ostatniego nakazu, wykazując tu również swój zmysł praktyczny poprzestawali na wymazaniu imienia skazańca z dokumentów i nazw aktów prawnych.
Pierwszą osobą, która doświadczyła damnatio memoriae był Sejan, który spiskował przeci Tyberiuszowi w 31 roku n.e. Następnym był Gnejusz Kalpurniusz Pizon, który miał się przyczynić do śmierci Germanika. Pizon został oskarżony o bezprawne opuszczenie prowincji i zdradę i postawiony przed sądem. Popełnił samobójstwo i skazany został na zatarcie pamięci o nim. Zachowała się inskrypcja zawierająca treść tego wyroku – Senatus Consultum de Cn. Pisone patre – dekretu wydanego 10 grudnia 20 roku n.e. Wyrok postanawiał, że:
- żadnej kobiecie nie wolno było opłakiwać śmierci Pizona, jak nakazywała tradycja.
- nakazano zniszczenie prywatnych i publicznych wizerunków Pizona
- krewni Pizona nie mogli pokazywać jego imagines, czyli woskowych masek, tradycyjnie noszonych w czasie pogrzebów i przechowywanych w atriach.
- imię Pizona zostało usunięte z bazy pomnika Germanika
- skonfiskowano własność Pizona.
Mimo że senat głosował a propos nałożenia damnatio memoriae, to cesarz miał prawo finalnej decyzji.
Pierwszym cesarzem, którego spotkała kara „zapomnienia” był Kaligula; ostatecznie jednak Klaudiusz wyraził weto wobec decyzji senatu. Neron po śmierci uznany został przez senat wrogiem publicznym, jednak potem na wniosek Witeliusza zorganizowano mu wielki państwowy pogrzeb.
Później damnatio memoriae dotknęło m.in. Domicjana, Getę, Maksymina Traka wraz z synem, Pupienusa i innych. Niektórzy, jak Karakalla, Kommodus czy Gordian II byli później rehabilitowani. W późniejszym okresie prawie każdy cesarz po śmierci dostępował albo deifikacji (apoteoza, consecratio) albo, zwłaszcza gdy nie zapisał się dobrze w pamięci senatu lub nie miał krewnych wśród następnych imperatorów, był skazywany na damnatio memoriae. W 311 roku n.e. po schwytaniu Maksymiana, Konstantyn I zmusił go do popełnienia samobójstwa i skazał na damnatio memoriae.
„Zapomnienie” dotykało także Rzymianek, jednak wynikało ono głównie z powiązania kobiety ze skazanym mężczyzną. Naukowcy przyjęli taką sytuację określać terminem de facto damnatio memoriae. Przykłady to np. Agrypina Starsza za rywalizację z cesarzem Tyberiuszem czy Julia Liwilla za wspieranie Sejana, próbę obalenia Tyberiusza i za otrucie swojego męża (syna Tyberiusza) Druzusa Młodszego. Także zniszczono posągi żony i córki Kaliguli: Cezonii i Julii Druzylli.
