Rozdziały
Poncjusz Piłat (Pontius Pilatus) żył w I wieku n.e. Jego imię znaczy dosłownie „Piłat z Pontu”. Poncjusz więc mógł pochodził z Pontu, starożytnej krainy w północno-wschodniej Azji Mniejszej (obecna Turcja). Z pochodzenia mógł też być Samnitą, gdyż imię Poncjusz wywodzić się mogło z rodu Pontiów, należącego do italskiego ludu Samnitów (środkowa Italia). Nie znamy roku jego urodzin ani śmierci; nie wiemy za dużo o jego życiu przed przyjazdem do Judei, ani też co robił później. Pewnym jest, że pełnił urząd prokuratora Judei w latach 26-36/37 n.e. Zgodnie z chrześcijańskimi Ewangeliami oraz przekazem Józefa Flawiusza przewodził procesowi Jezusa Chrystusa i zatwierdził jego wyrok. Szczegóły jego życia przed okresem pełnienia funkcji w Judei nie są znane, a po okresie namiestnictwa dotyczą szeregu legend.
Główne źródła do losów historycznego Piłata to: „Dawne dzieje Izraela” i”Wojna żydowska” Józefa Flawiusza, tekst Filona z Aleksandrii „Poselstwo do Gajusza” oraz „Nowy Testament”. Z pomniejszych należy wymienić”Historię Kościelną” Euzebiusza z Cezarei i „Roczniki” Tacyta.
Przyjmując że Poncjusz wywodził się ze środkowej Italii, uznać można że Poncjusz miał duże problemy w rozwoju swojej kariery politycznej. Rzym toczył niegdyś ciężkie wojny z Samnitami – w związku z czym Piłat nie mógł uzyskać najwyższych stanowisk w administracji rzymskiej, np. nie mógł zostać senatorem. W tamtym czasie Rzymianie nie przepadali za Samnitami. Prawdopodobnie dzięki protekcji – w Rzymie rzecz powszechna – był ekwitą, a następnie trybunem wojskowym w Germanii, gdzie toczył ciężkie wojny z plemionami germańskimi. Za panowania cesarza Tyberiusza powołany został na stanowisko prokuratora Judei (z uprawnieniami namiestnika) w 26 roku n.e., jako następca Waleriusza Gratusa. Objął ten urząd prawdopodobnie jako protegowany Sejana (przyjaciel cesarza Tyberiusza, prefekt gwardii pretoriańskiej), który był zdeklarowanym antysemitą. Piłat także darzył naród żydowski niechęcią i kilkakrotnie popadał w konflikt ze swoimi poddanymi. Na początku rządów wniósł sztandary z wizerunkiem cesarza do twierdzy Antonii:
Przysłany przez Tyberiusza jako prokurator Judei Piłat kazał nocą nieść zasłonięte wizerunki Cezara, które nazywają się znakami108. Postępek ten nazajutrz wywołał wielkie poruszenie wśród Żydów. Ci, którzy znaleźli się w pobliżu nich, byli tym widokiem do głębi wstrząśnięci, uważając to za podeptanie ich praw, które przecież nie pozwalają stawiać w mieście jakiegokolwiek wizerunku. Pod wpływem wzburzenia ludności miasta lud z prowincji ściągnął wielką gromadą. Podążano więc do Cezarei109 i błagano Piłata, aby kazał owe znaki zabrać z miasta i pozwolił im przestrzegać obyczajów ojców. Kiedy zaś Piłat odmówił ich prośbie, padli na twarze dookoła pałacu i tak pozostali przez pięć dni i tyleż nocy, nie ruszając się z miejsca.
Następnego dnia Piłat, zasiadłszy na trybunie na wielkim stadionie, przyzwał lud, jakby chciał udzielić mu odpowiedzi. Tymczasem dał umówiony znak żołnierzom, aby otoczyli Żydów z orężem w ręku. Ci na widok potrójnego pierścienia otaczającego ich wojska osłupieli ze zdumienia. Piłat zagroził, że każe ich wytracić, jeśli nie pogodzą się z pozostawieniem wizerunków Cezara, i skinął na żołnierzy, aby dobyli mieczy. Żydzi, jakby na umówione hasło, rzucili się gromadnie na ziemię i wyciągnąwszy szyje wołali, że raczej gotowi są śmierć ponieść niż przekroczyć prawo. Piłat, zdumiony tak żarliwą pobożnością, nakazał natychmiast zabrać znaki z Jerozolimy.
– Józef Flawiusz, Wojna żydowska, XIX.2-3
Poncjusz Piłat przedstawiający ubiczowanego Jezusa z Nazaretu mieszkańcom Jerozolimy.
Filon z Aleksandrii pisał, że Piłat umieścił kilka pozłacanych tarcz w pałacu Heroda ku czci Cezara. Nie widniał na nich żaden niedozwolony symbol, a jedynie inskrypcja, kto i dla kogo wystawił tarcze. Żydzi jednak domagali się usunięcia tarcz. Gdy Piłat odmówił, zwrócili się do Tyberiusza. Dopiero jego rozkaz zmusił Piłata do zdjęcia symboli. Wydarzenie to miało miejsce prawdopodobnie w 32 roku n.e. Dla wyznawców judaizmu umieszczanie symboli cesarskich w miejscach dla nich świętych było bałwochwalstwem.
Za swojego urzędu w Cezareii Nadmorskiej (Caesarea Maritima), która była siedzibą prokuratorów, wystawił świątynię poświęconą cesarzowi Tyberiuszowi. Poncjusz Piłat naruszył również skarb Świątyni do budowy akweduktu:
W jakiś czas później wywołał on nowe zaburzenia, wykorzystując święty skarb, zwany korbonas, na budowę wodociągu, którym ciągniono wodę z odległości czterystu110 stadiów. Wprawiło to ludność w wielkie oburzenie i gdy Piłat przybył do Jerozolimy, otoczono jego trybunał i wznoszono wrogie okrzyki. Ów zaś przewidując, że może dojść do zamieszek, wysłał pewną liczbę żołnierzy uzbrojonych, lecz ubranych w szaty cywilne, aby wmieszali się w tłum i zabroniwszy im użycia swoich mieczy, nakazał okładać kijami tych, co będą wznosić okrzyki. Dał przeto znak z trybunału i wtedy niemało Żydów zginęło, padając już to pod razami kijów, już to tratując sami siebie podczas ucieczki. Przerażony losem zabitych tłum stał w niemym osłupieniu.
– Józef Flawiusz, Wojna żydowska, XIX.4
W czasie publicznej działalności Jezusa Chrystusa Piłat dokonał także masakry galilejskich pielgrzymów żydowskich wędrujących do Jerozolimy z ofiarami. Na przełomie 36/37 roku n.e. Piłat zabił uzbrojonych Samarytan, którzy chcieli wejść na górę Garizim, prowadzeni przez oszusta i podżegacza. Legat Syrii, Lucjusz Witeliusz, rozkazał Piłatowi odjechać do Rzymu, aby przed cesarzem się usprawiedliwił z zarzutów podniesionych przez Samarytan, lecz nim przybył do Rzymu, Tyberiusz już zmarł. Euzebiusz z Cezarei w swojej „Historii Kościelnej” podawał, że za rządów następnego cesarza, Kaliguli, Piłata dotknęły tak wielkie nieszczęścia, że musiał popełnić samobójstwo. Euzebiusz powoływał się na pisarzy greckich, którzy dali zestawienie olimpiad oraz tego, co w poszczególnych latach się zdarzyło. Piłat miał także żonę, która według tradycji miała się nazywać Prokula.
Kamień Piłata
W 1961 roku na wykopalisku archeologicznym starożytnego amfiteatru w Cezarei Nadmorskiej, stolicy prowincji Judei, odkryto na bloku wapiennym łacińską inskrypcję. Były na nim uszkodzone dedykacje Poncjusza Piłata. Inskrypcja została odnaleziona przez grupę prowadzoną przez Antonio Frova. Jego rekonstrukcja była następująca: [Caesariens(ibu)]s Tiberiéum [Pon]tius Pilatus [praef]ectus Iuda[ea]e [d]e[dit] – „Poncjusz Piłat, prefekt Judei, podarował Tiberieum mieszkańcom Cezarei”. Pierwsza linijka tej inskrypcji jest przedmiotem wielu dyskusji i spekulacji. Chociaż rekonstrukcja Frova jest powszechnie cytowana, szczególnie w literaturze popularno-naukowej, to jednak jest kwestionowana przez wielu. Proponowano różne inne warianty rekonstrukcji. E. Weber zalecał:[Kal(endis) Iulii]s Tiberiéum [M(arcus) ? Po]ntius Pilatus [praef]ectus Iuda[ea]e [dedicavit] – „Marek (?) Poncjusz Piłat, prefekt Judei, dedykował Tiberieum 1 lipca”. A. Degrassi sugerował: [Dis Augusti]s Tiberiéum [Pon]tius Pilatus [praef]ectus Iuda[ea]e [fecit, d]e[dicavit] – „Poncjusz Piłat, prefekt Judei, zbudował Tiberieum i poświęcił je boskim Augustom”. Alexander Demandt proponował natomiast: [Incoli]s Tiberiéum [Ponti]us Pilatus [praef]ectus Iud[aeae refecit] – „Poncjusz Piłat, prefekt Judei, odbudował Tiberieum dla mieszkańców”. Rekonstrukcja Géza Alföldy była identyczna jak Demandta, tylko interpretował pierwsze słowo jako Nautis („dla marynarzy”). Uważał, że inskrypcja upamiętnia odbudowę portu w Cezarei Nadmorskiej (być może w szczególności latarnię morską).
Najcenniejszą informację dostarcza trzecia linijka, z której dowiadujemy się, że oficjalny tytuł Piłata brzmiał „prefekt” (praefectus). Józef Flawiusz i Tacyt określali natomiast Piłata mianem prokuratora. Jednakże tytuł ten nosili namiestnicy Judei dopiero od roku 44 n.e., gdy Judea po raz drugi stała się rzymską prowincją. Wcześniej, w latach 6-41 n.e., namiestnicy tej prowincji byli niższej rangi, bo tylko prefekta. Ewangelie natomiast na określenie funkcji Piłata używają ogólnego terminu „zarządca”.
Słowo Tiberieum nie zostało dotąd wytłumaczone. Niektórzy uczeni przypuszczają, że była to jakaś budowla, być może świątynia zbudowana na cześć Tyberiusza.
