Rozdziały
Głównymi źródłami historyczności Jezusa są księgi chrześcijańskie, znaleźć jednak możemy pewne informacje o tej postaci także w źródłach żydowskich, rzymskich oraz innych pisarzy Imperium. Naukowcy porównują źródła niechrześcijańskie np. Józefa Flawiusza lub Tacyta z chrześcijańską twórczością (np. „Listy Pawła” czy „Ewangelie synoptyczne”), które pełne są detali, co do życia i nauczania Chrystusa, po to aby móc określić autentyczność wydarzeń. Jak zauważył jednak amerykański badacz, Amy-Jill Levine „nie ma pojedynczego obrazu Jezusa, który przekonałby wszystkich lub chociażby większość naukowców”. Wszystkie wersje wydarzeń mają swoich zwolenników i przeciwników.
Źródła żydowskie
Józef Flawiusz, żydowski historyk, w „Dawnych dziejach Izraela”wspomina o Jezusie jako o bracie Jakuba Sprawiedliwego, przywódcy chrześcijan w Jerozolimie:
Festus już nie żył, a Albinus wyjechał; więc [Ananiasz] zwołał Sanhedryn i stawił przed sądem Jakuba, brata Jezusa zwanego Chrystusem, oraz kilku innych. Oskarżył ich o naruszenie prawa i skazał na ukamienowanie.
– Józef Flawiusz, Dawnych dziejach Izraela, ks. XX.9.1
Z pism Józefa Flawiusza wiemy, że przebywał on wówczas w Jerozolimie. W powszechnej opinii historyków fragment ten jest autentyczny, pojawiały się jednak opinie, że fraza zwanego Chrystusem (Mesjaszem) jest interpolacją i nie pochodzi od autora, co tym samym podważa całą relację.
Podobnie jest w przypadku drugiego fragmentu w „Dawnych dziejach Izraela”, wzmiankującego o Jezusie, zwanego Testimonium Flavianum. W szerokich kręgach uczonych jest on uważany za sfałszowany przez późniejszych kopistów chrześcijańskich w III lub IV wieku n.e. Nie wiemy jakie było jego pierwotne brzmienie lub czy nie został dopisany. Część uczonych zajmujących się rekonstrukcją Testimonium Flavianum za jego pierwotną wersję uważa tzw. wersję arabską odkrytą przez prof. Pinesa w kronikach Agapiosa pochodzących z X wieku:
W tym czasie żył pewien mędrzec zwany Jezusem. Był to człowiek dobry i sprawiedliwy. Wielu Żydów i ludzi innych narodowości stało się jego uczniami. Piłat skazał go na ukrzyżowanie i śmierć. Lecz jego uczniowie nie przestali w niego wierzyć. Mówili, że żyje i ukazał im się trzy dni po ukrzyżowaniu. On być może był tym Mesjaszem odnośnie którego prorocy przepowiadali wielkie, cudowne rzeczy1.
Do świadectw żydowskich należą także:
- Talmud, którego wersja babilońska wspomina o Jezusie; Talmud potwierdza, że Jezus czynił cuda (Sanhedrin 43a);
- Toledot Jeszu;
- świadectwa Judaizantów.
Źródła rzymskie
Rzymski historyk i senator Tacyt, w „Rocznikach” (Annales), roku 115 n.e., omawiając prześladowania chrześcijan za cesarza Nerona, opisał egzekucję Mesjasza oraz działalność wczesnych chrześcijan w Rzymie:
Atoli ani pod wpływem zabiegów ludzkich, ani darowizn, albo ofiar błagalnych na rzecz bogów nie ustępowała hańbiąca pogłoska, lecz wierzono, że pożar [Rzymu] był nakazany. Aby więc ją usunąć, podstawił Neron winowajców i dotknął najbardziej wyszukanymi kaźniami tych, których znienawidzono dla ich sromot, a których gmin chrześcijanami nazywał. Początek tej nazwie dał Chrystus, który za panowania Tyberiusza skazany był na śmierć przez prokuratora Poncjusza Piłata; a przytłumiony na razie zgubny zabobon znowu wybuchnął, nie tylko w Judei, gdzie się to zło wylęgło, lecz także w stolicy, dokąd wszystko, co potworne albo sromotne, zewsząd napływa i licznych znajduje zwolenników.
– Tacyt, Annales, 15, 44
Styl fragmentu i nieprzychylność wobec chrześcijan wskazuje zdaniem uczonych na jego autentyczność. Niektórzy w nią powątpiewali ze względu na użycie nazwy chrześcijanie jednak znajdujemy ją już we wcześniejszych księdze Nowego Testamentu „Dzieje Apostolskie”: „w Antiochii też po raz pierwszy nazwano uczniów chrześcijanami” (11, 26). Ponadto podkreśla się fakt, iż Tacyt urodził się 25 lat po egzekucji Chrystusa i nie może być ich zdaniem wiarygodnym historykiem. Według jednak Roberta E. Van Voorsta ze wszystkich pisarzy rzymskich, Tacyt pozostawił nam najwięcej konkretnych informacji o Chrystusie.
Swetoniusz, w „Żywotach cezarów” napisał, że około 49 roku n.e. cesarz Klaudiusz, panujący w latach 41-54 n.e.: „Wyrzucił z Rzymu wszystkich Żydów, którzy ciągle wywoływali rozruchy, podburzeni przez niejakiego Chrestosa” („Żywot Klaudiusza”). Wspominają o tym wygnaniu Żydów „Dzieje Apostolskie”, r. 18, 2. Nie jest pewne, czy relacja Swetoniusza odnosi się do Jezusa (zapisane przez Swetoniusza imię Chrestos nie musi być tożsame z greckim tytułem Christos – Mesjasz), a okoliczności powstania gminy chrześcijańskiej w Rzymie bliżej nie znamy. Nie jest to jednak jedyne odniesienie do chrześcijan w pismach Swetoniusza. Opisując życie Nerona odnotował on: „Wymierzył również karę chrześcijanom ludziom wyznającym nowy i bezbożny zabobon” („Żywot Nerona”).
Pliniusz Młodszy, zarządca Pontu i Bitynii w liście (z około 112 roku n.e.) do cesarza Trajana, także wspomina o chrześcijanach w Azji Mniejszej. Pliniusz napisał jedynie, że modlili się oni do Chrystusa, jako boga, nie podaje zaś imienia Jezus („Listy X”, 96). W swoich listach Swetoniusz wyraża pogardę co do wiary chrześcijańskiej.
Lukian z Samosat odnosząc się do chrześcijan napisał:
Ich pierwszy prawodawca zaszczepił im przekonanie, że wszyscy nawzajem są braćmi – od chwili gdy się nawrócą, wyprą greckich bogów, oddadzą cześć temu ukrzyżowanemu mędrcowi i będą żyć zgodnie z jego prawami.
– Lukian z Samosat, Śmierć Peregrinosa
W pozostałych źródłach rzymskich i żydowskich tamtego okresu, które dotrwały do naszych czasów, nie ma wzmianek na temat Jezusa, choć notują bardzo wiele drobnych wydarzeń. Są to m.in.:
- Filon z Aleksandrii, który opisywał różne sekty żydowskie z tamtego okresu;
- Justus z Tyberiady, historyk żydowski z Galilei, żył w I w. n.e, zachowało się kilka fragmentów jego dzieł;
- Thallus i Kelsos – grecy tworzący w Imperium;
- Mara bar Sarapion – asyryjski stoicki filozof żyjący w rzymskiej prowincji Syria.
