Rzymski teatr to niezwykłe zjawisko w historii kultury, łączące w sobie wpływy greckie i oryginalne rozwiązania inżynieryjne Rzymian. Choć początkowo wzorowany na teatrze greckim, szybko zyskał własny, unikalny charakter. Oto dziesięć ciekawostek, które przybliżą fascynujący świat rzymskich widowisk teatralnych.
I. Aktorzy nie cieszyli się uznaniem społeczeństwa rzymskiego
W przeciwieństwie do starożytnej Grecji, rzymscy aktorzy mieli raczej złą opinię w społeczeństwie rzymskim. Ich status społeczny plasował się, gdzieś między przestępcami a prostytutkami. Obywatel rzymski, który zdecydował się na występy na scenie liczyć się musiał z tym, że groziło mu odebranie politycznych i cywilnych praw, a co więcej nie mógł wstąpić do armii, a tym samym angażować się na scenie politycznej. Najczęściej aktorami byli więc niewolnicy lub wyzwoleńcy ze wschodnich prowincji; choć pierwsi aktorzy w Italii pochodzili z Etrurii.
Rozwój rzymskiego teatru związany był z objazdowym charakterem pierwotnego teatru. Trupy aktorskie (liczące od 4 do 6 aktorów) podróżowały po Italii i grały sztuki na tymczasowych scenach, zwykle zbudowanych z drewna. Fach aktorstwa wymagał od antycznych „gwiazd” zręczności i dobrej formy fizycznej – przed publicznością śpiewano, tańczono, deklamowano utwory.
Występy aktorów mogły być sprośne, bardzo seksualne i obraźliwe, co prowadziło do krytyki przez konserwatywnie nastawione społeczeństwo rzymskie. Często aktorzy pozwalali sobie na krytykę sceny politycznej państwa, co powodowało negatywne reakcje władzy. Ostatni cesarz wyznający tradycyjną wiarę rzymską, Julian (panował w latach 361-363 n.e.) zabronił w tzw. liście do Heceboliusza rzymskim kapłanom udawania się na występy teatralne, po to aby odebrać sztukom ich prestiż. Cesarz Tyberiusz (panował w latach 14-37 n.e.) z kolei nie godził się na jakikolwiek kontakt aktorów z przedstawicielami wyższych warstw. Tacyt opisuje, że Tyberiusz surowo traktował aktorów, którzy pozwalali sobie na otwartą krytykę urzędników i drwinę z władz na scenie. Nie tylko nie godził się na kontakty aktorów z elitami, ale także karał ich za niemoralne zachowania i ograniczał ich wpływy w Rzymie. Pretorom z kolei pozwolono karać wszelkie nieobyczajne zachowania widzów wygnaniem oraz chłostać krnąbrnych aktorów.1.
W czasach wczesnej republiki kobiety nie miały dostępu do profesji aktora, z uwagi na niestosowność zawodu. Kobiece role odgrywali mężczyźni, nie rzadko posługując się maskami. W czasach imperialnych jednak dostęp kobiet do aktorstwa uległ liberalizacji i wiele kobiet zostało sławnymi aktorkami, co spotykało się z krytyką męskiej strony profesji. Do znanych nazwisk kobiecych zaliczyć możemy Fabię Arete lub Bassillię2.
Były oczywiście także gwiazdy aktorstwa. Z zachowanych źródeł znamy imiona dwóch aktorów, którzy osiągnęli olbrzymią popularność:
- Kwintus Roscius Gallus(125-62 p.n.e.) – popularny aktor komediowy, który zyskał wielką popularność wśród wyższych warstw społecznych; znał osobiście Lucjusza Licynniusza Krassusa czy Lucjusza Korneliusza Sullę.
- Klodiusz Aesopus – znany aktor tragiczny z I wieku p.n.e., który zostawił swojemu synowi na łożu śmierci olbrzymi majątek w wysokości 200 tysięcy sesterców.
Wybitniejsi aktorzy mieli licznych przyjaciół w wyższych kręgach, co pozwalało im załatwić pewne sprawy i dorobić się majątku.
II. Teatry rzymskie budowano pierwotnie na potrzeby festiwali
Pierwotnie rzymskie teatry budowano w miastach na potrzeby nadchodzących festiwali oraz nadjeżdżającej trupy aktorów. Takie budowle wykonane były zwykle z drewna i po zakończonym wydarzeniu demontowano je. Co więcej, ze względu na słabą i łatwopalną konstrukcję, dochodziło do pożarów i kataklizmów – więcej o słynnym kataklizmie budowlanym w antycznym Rzymie.
Pierwsza stała budowla kamienna, na której odbywać się miały występy teatralne powstała w roku 55 p.n.e. – był to teatr Pompejusza.
III. Teatr Pompejusza – największy teatr antyczny?
W 55 roku p.n.e. Pompejusz Wielki sprawował funkcję konsula z Markiem Krassusem po raz drugi. W tym roku, w celu zwiększenia poparcia swojej osoby wśród ludności Rzymu, Pompejusz wybudował pierwszy teatr z kamienia, tzw. teatr Pompejusza. Budowla powstała w południowej części Pola Marsowego.
W czasach republikańskiego Rzymu budowa stałych teatrów była zakazana – uważano je za siedliska niemoralności i zagrożenie dla surowych obywatelskich cnót. Aby obejść te ograniczenia, Pompejusz postawił za teatrem świątynię Wenus Zwycięskiej (Venus Victrix) i oficjalnie zadeklarował, że nie wznosi teatru, lecz monumentalne schody prowadzące do świątyni (przekaz Tertuliana3). Owe schody w rzeczywistości pełniły funkcję widowni.
Zdaniem Pliniusza Starszego budowla mogła pomieścić 40 tysięcy widzów4, co czyniłoby ją największym antycznym teatrem w historii. Naukowcy jednak podważają tak dużą liczbę i uważają, że na widowni zasiąść mogło do 10 tysięcy widzów. Niezależnie od liczby, widownia (cavea) miała średnicę 156 metrów.
Z biegiem wieków teatr stopniowo tracił swoje znaczenie. Częściowo rozebrany, wchłonięty przez nowo powstające budynki, do dziś pozostaje ukryty pod współczesnym Rzymem. Jego fragmenty można zobaczyć m.in. na Piazza di Grotta Pinta, gdzie niektóre budynki mają zakrzywiony kształt odzwierciedlający dawną widownię.
Wato nadmienić, że w portyku teatru zginął zasztyletowany Juliusz Cezar, w trakcie posiedzenia senatu w 44 roku p.n.e.5
III. Widownia była bardzo emocjonalna
Widzowie w rzymskich teatrach mieli ogromny wpływ na przebieg przedstawień. W przeciwieństwie do współczesnych teatrów, gdzie oczekuje się ciszy i skupienia, rzymska publiczność była niezwykle ekspresyjna i bezpośrednia. Widzowie komentowali sztuki na bieżąco, krzyczeli pochwały dla ulubionych aktorów lub buczeniem i gwizdami wyrażali niezadowolenie.
Szczególnie hałaśliwe były przedstawienia komediowe oraz pantomimy, które cieszyły się wielką popularnością wśród niższych warstw społecznych. Zdarzało się, że niezadowolona publiczność rzucała w aktorów owocami, warzywami, a nawet kamieniami. Juwenalis wspomina, że widzowie potrafili domagać się zmiany aktora lub przerwania sztuki, jeśli im się nie podobała6.
Cesarze i patrycjusze, którzy finansowali widowiska, często ingerowali w ich przebieg, by przypodobać się tłumowi. W niektórych przypadkach organizatorzy wynajmowali grupy widzów, które miały za zadanie entuzjastycznie oklaskiwać występ i zachęcać resztę publiczności do żywiołowej reakcji. Tego rodzaju wynajęta „klaka” była szczególnie powszechna w czasach cesarza Nerona (panował w latach 54-68 n.e.)7, który sam występował jako aktor i poeta – według przekazów, jego występy były przyjmowane owacyjnie, choć bardziej ze strachu niż z autentycznego podziwu.
Swetoniusz opisuje8, jak Neron występował na scenie i jak zdarzało się, że publiczność miała dość jego wystąpień, ale nie mogła wyjść, ponieważ strażnicy blokowali wyjścia. To sugeruje, że w innych sytuacjach widownia mogła manifestować swoje niezadowolenie.
W swoich satyrach Juwenalis9 z kolei krytykuje powierzchowność i kapryśność rzymskiej publiczności, sugerując, że widzowie łatwo zmieniali zdanie i domagali się przerwania występów.
Taka głośna i często nieprzewidywalna atmosfera sprawiała, że rzymski teatr bardziej przypominał współczesne stadiony piłkarskie niż dzisiejsze sceny teatralne.
IV. System zadaszenia chronił widzów przed słońcem
Jak przekazuje Witruwiusz10, rzymski architekt z I wieku p.n.e., niektóre teatry rzymskie pokrywane były gigantycznym żaglem (velarium), który miał chronić widzów przed słońcem i deszczem. Był on przymocowany do dużych słupów na górze budowli oraz zakotwiczony do podłoża dużymi linami. Obsługa tego systemu wymagała licznych marynarzy i specjalnie przeszkolonych pracowników, którzy operowali linami i blokami, aby kontrolować ustawienie zadaszenia w zależności od warunków atmosferycznych.
V. Spektakle teatralne były darmowe
Spektakle teatralne w antycznym Rzymie były wydarzeniami publicznymi, dostępnymi dla wszystkich obywateli, ponieważ były finansowane przez państwo lub bogatych patronów (np. urzędników organizujących igrzyska). Dzięki temu wstęp na nie był darmowy, co sprawiało, że teatr cieszył się dużą popularnością wśród różnych warstw społecznych, od plebsu po patrycjuszy.
Tytus Liwiusz opisuje, jak już w IV wieku p.n.e. wprowadzono ludi scaenici – czyli widowiska sceniczne organizowane przez państwo w ramach świąt publicznych: „W tym roku po raz pierwszy, aby ułagodzić bogów, wystawiono widowiska sceniczne na koszt państwa”11. To pokazuje, że teatr był częścią publicznych obchodów i religijnych uroczystości, finansowanych przez państwo12.
Rzymscy politycy często wykorzystywali organizację spektakli teatralnych do zdobywania popularności i uzyskania przychylności ludu. Było to częścią systemu panem et circenses („chleba i igrzysk”), który miał na celu zapewnienie rozrywki masom i odwrócenie ich uwagi od problemów społecznych. Bezapelacyjnie najwięcej wydarzeń teatralnych organizował Neron, który był wielkim miłośnikiem sztuki i sam występował jako aktor, śpiewak i poeta. Organizował liczne spektakle teatralne, które miały zyskać mu popularność wśród ludu Rzymu.
Podczas świąt i uroczystości (np. Ludi Romani) wystawiano różne rodzaje przedstawień:
- Komedia – często o charakterze satyrycznym, wyśmiewająca codzienne życie i politykę. Popularni byli tacy autorzy jak Plaut i Terencjusz.
- Tragedia – inspirowana dramatem greckim, lecz mniej popularna niż komedia.
- Pantomima i mim – widowiska łączące taniec, muzykę i proste, często wulgarne lub obsceniczne scenki.
VII. Maski teatralne w starożytności
Jedynym antycznym źródłem informacji o maskach (personae), które wykorzystywano w starożytności, w czasie występów teatralnych jest Juliusz Polluks, grecki naukowiec z III wieku n.e., który napisał dzieło Onomasticon13. W swoim dziele wymienia on łącznie 44 różne maski komiczne, które można było użyć w czasie przedstawienia. Wymienia m.in.:
- Maski starego człowieka (senex),
- Maski młodzieńca (adulescens),
- Maski niewolnika (servus),
- Maski kobiece – gdy mężczyźni odgrywali role kobiet.
Głównymi funkcjami masek na scenie było wzmocnienie ekspresji za pomocą przerysowanych rysów twarzy, co ułatwiało widzom rozpoznanie emocji nawet z daleka; a także umożliwienie aktorom zagrania wielu ról i szybką zamianę tożsamości.
Dużą ilość informacji oraz ogólne wyobrażenie o tym jak wyglądały maski teatralne w starożytnej Grecji i Rzymie dają nam zachowane antyczne artefakty, na których znajdujemy odtworzony wygląd wyposażenia aktorów. Po dziś dzień odkrywamy m.in. lampy oliwne w kształcie masek teatralnych czy kamea z wyrytymi maskami. Do naszych czasów nie zachowały się żadne stricte maski teatralne; wynika to z faktu, że wykonane były one z materiałów organicznych, które nie miały praktycznie żadnych szans przetrwać.
Antyczne maski były z pewnością pięknie zdobione i bardzo kolorowe, co tylko potęgowało odbiór gry aktora, od maski którego odbijało się światło dzienne. Należy przypomnieć, że w przeciwieństwie do współczesnych teatrów, w starożytności obiekt tego typu były otwarte, a słońce pomagało w tworzeniu odpowiedniego widowiska.
Jak wskazują najnowsze badania (w tym z 2007 roku zespołu badaczy dr Amy R. Cohen), w dużych i otwartych teatrach, zarówno kształt obiektu, jak i same maski, wzmacniały głos aktora. Jak się okazuje, aktor w masce mówiąc w niższym tonie, posiadał wyraźniejszy głos. Zaznaczyć należy także, że wielkość maski i odległość od twarzy aktora powodowały, że głos rezonował. Co więcej, maska umożliwiała widzom lepiej słyszeć głos aktora, który nie musiał kierować się konkretnie w ich stronę. Przykładowo aktor odwrócony plecami do sekcji widowni, jeżeli nie posiadał maski na twarzy, był bardzo słabo, albo w ogóle słyszalny.
VIII. Teatry budowano wszędzie
Antyczni Rzymianie budowali teatry w każdej większej osadzie, która osiągnęła status kolonii lub ważnego miasta. Wiele z tych budowli przetrwało do dziś i można je podziwiać na najdalszych terenach, które miało pod swoim panowaniem cesarstwo rzymskie. Przykładowe budowle:
- Teatr w Orange (Francja) – jeden z najlepiej zachowanych rzymskich teatrów, słynący z monumentalnej scaenae frons (bogato zdobionej ściany scenicznej).
- Teatr w Méridzie (Hiszpania) – imponujący teatr zbudowany w czasach Augusta, który nadal jest używany do przedstawień teatralnych.
- Teatr rzymski w Londinium (Londyn, Anglia) – odkryty przez archeologów, stanowi dowód na wpływ rzymskiej kultury w Brytanii.
- Teatr w Aspendos (Turcja) – jeden z najlepiej zachowanych teatrów rzymskich na świecie, do dziś służący jako miejsce koncertów.
IX. Bohaterowie rzymskich komedii
Bohaterowie rzymskich komedii wywodzą się z greckiej komedii nowej14 (Menander), ale zostali dostosowani do rzymskiej rzeczywistości. Rzymska komedia, reprezentowana głównie przez Plauta i Terencjusza, operowała zestawem stałych postaci, z których każda miała charakterystyczne cechy:
- Adulescens – młody, bogaty, niezbyt odważny, ale zakochany bohater. Ma tendencję do opłakiwania swojego losu i oczekuje wsparcia. Inny bohater często musi w jego imieniu podejmować działania. Jego ojciec jest starcem (senex), którego się boi, ale nie szanuje. Nosi ciemną perukę i jego ubrania są zazwyczaj szkarłatne.
- Senex – starzec ma kilka wcieleń. Jako ojciec jest zbyt surowy lub zbyt uległy. Jako kochanek wprowadza problemy w relacjach z synem, niewolnikiem i żoną. Kobieta, którą kocha zazwyczaj jest wybranką jego syna i jest zdecydowanie od niego młodsza. Nigdy nie udaje mu się zdobyć kobiety, a on sam jest kontrolowany przez swoją żonę. Czasami jest przyjacielem rodziny, który pomaga młodzieży (adulescens). Często jest skąpcem, ubranym w prostą białą odzież z długimi rękawami.
- Leno – zarządza lupanarium. Często ma do czynienia z adulescens, który wybiera się do jego domu publicznego. Jest amoralny i zainteresowany tylko pieniędzmi. Ubiera się w tunikę z sakwą na pieniądze z boku i często jest łysy.
- Miles gloriosus – dosłownie „żołnierz chwalipięta”. Kocha sam siebie bardziej niż kogokolwiek innego. Widzi siebie, jako pięknego i odważnego legionistę, kiedy tak naprawdę jest głupi, tchórzliwy i łatwowierny. Zazwyczaj jest zakochany w tej samej kobiecie, co adulescens. Nosi tunikę z długimi rękawami i ma kręcone włosy.
- Parasitus – „pasożyt” żyjący tylko dla siebie. Często widziany, jako żebrak proszący o posiłek, którego zazwyczaj mu się odmawia. Kłamie dla własnego zysku. Ubiera się w długą, czarną szatę z długimi, podwójnymi rękawami.
- Servi – niewolnicy stanowią około połowy aktorów. Posiadają często większość monologów. Nie są typowymi niewolnikami z domów rzymskich. Servus callidus czyli „inteligentny niewolnik” jest zazwyczaj bardzo rozmowny. Większość czasu jest wierny swoim panom – bardziej adulescens niż senex. Często stanowi źródło akcji. Ubrany jest w tunikę oraz nosi chusty.
- Ancilla – pokojówka lub pielęgniarka o nieokreślonym wieku. Jej rola sprowadza się do prezentowania informacji lub pomagania innym bohaterom. Jest narzędziem swojej pani, która często ją wykorzystuje jako przekaźnik informacji.
- Matrona, mulier lub uxor – matka, kobieta lub żona jest przebiegła. Kocha swoje dzieci, ale jest temperamentna względem męża. Nie musi być oddaną żoną, jednak czasami jest. Nosi długą szatę z powiewnymi rękawami oraz płaszcz.
- Meretrix – prostytutka zakochana lub pracująca z powodu pieniędzy. Pierwszy typ to młodsza dziewczyna, zakochana w adulescens, kiedy drugi typ to stara kobieta, doświadczona przez życie. Obie kobiety są bardzo atrakcyjne, ze skrupulatnie przygotowaną fryzurą i żółtym strojem.
- Virgo – panna młoda będąca obiektem miłosnym adulescens. Nie ma dużej roli. Jest piękna i cnotliwa. Traktowana w sztuce, jako forma nagrody.
X. Innowacje Rzymian w kwestii teatru
Rzymianie, choć inspirowali się teatrem greckim, wprowadzili liczne innowacje, które zrewolucjonizowały sposób konstruowania teatrów i organizowania przedstawień. Ich nowatorskie podejście sprawiło, że teatry stały się bardziej dostępne, widowiskowe i wygodne dla publiczności. Oto kilka kluczowych innowacji Rzymian w teatrze:
Stałe teatry z kamienia
Podczas gdy starożytni Grecy budowali swoje teatry na naturalnych zboczach wzgórz, Rzymianie opracowali techniki, które pozwalały wznosić monumentalne budowle na dowolnym terenie. Kluczową rolę odegrało zastosowanie betonu (opus caementicium), który umożliwił budowę ogromnych struktur niezależnie od ukształtowania terenu.
Rozwinięta akustyka i lepsza widoczność
Rzymianie udoskonalili układ widowni, tworząc półokrągły amfiteatralny układ miejsc (cavea), który zapewniał doskonałą widoczność i lepszą akustykę. Dzięki precyzyjnej konstrukcji, głos aktorów niósł się nawet do najdalszych rzędów, a publiczność mogła cieszyć się wyraźnym dźwiękiem bez konieczności podnoszenia głosu przez aktorów.
Bogata scenografia i monumentalna scaenae frons
Jedną z najbardziej charakterystycznych cech rzymskich teatrów była scaenae frons, czyli monumentalna fasada stanowiąca tło sceny (świetnym przykładem jest rzymski teatr w Palmyrze, w Syrii). W przeciwieństwie do greckich teatrów, w których tło było stosunkowo proste, rzymskie teatry miały wielopoziomowe dekoracje z kolumnami, niszami i rzeźbami. Niektóre teatry miały nawet mechanizmy zmieniające scenografię, co pozwalało na bardziej dynamiczne i spektakularne przedstawienia.
Velarium – osłona przed słońcem
Jednym z najbardziej praktycznych wynalazków Rzymian było wspomniane wcześniej velarium, czyli ogromna płócienna osłona rozciągana nad widownią, aby chronić publiczność przed słońcem. Była to innowacja szczególnie istotna w gorącym klimacie Rzymu i prowincji, gdzie teatry były często wykorzystywane przez całe dnie.
