Rozdziały
Po śmierci Aleksandra Sewera w 235 roku n.e., ostatniego członka dynastii syryjskiej, w Imperium Rzymskim nastąpił kryzys gospodarczy i polityczny. Przyjęło się go określać terminem „kryzys III wieku” i trwał aż do objęcia rządów przez Dioklecjana w 284 roku n.e. W tym czasie Cesarstwo Rzymskie, stale destabilizowane wewnętrzną walką o władzę, musiało bronić granic przed atakami ościennych ludów i państw.
Kryzys III wieku historycy nazywają także „wiekiem anarchii”; „okresem przejściowym”, „epoką żołnierzy-cesarzy” i „monarchią wojskową”. Widoczną oznaką kryzysu była destabilizacja polityczna objawiająca się szybko następującymi po sobie zmianami cesarzy, od Septymiusza Sewera poczynając. Większość z nich dochodziła do władzy drogą wojskowych przewrotów, utrzymywała władzę przez kilka miesięcy i ginęła często z rąk własnych żołnierzy w trakcie kolejnego przewrotu. W sumie w latach 235-284 n.e. co najmniej 51 osób otrzymało, prawomocnie lub nie, tytuł cesarza. W tym okresie po raz pierwszy zdarzyło się, aby cesarz rzymski zginął w bitwie lub poszedł w niewolę – cesarz Walerian I (253-260 n.e.) został pojmany przez perskiego króla Szapura I podczas obrony najechanych przez Persów ziem rzymskich, zaś Decjusz zginął w starciu z Gotami.
W tym okresie miasto Rzym straciło na swym politycznym znaczeniu, gdyż cesarze większość czasu spędzali w prowincjach, broniąc najechanych ziem; a ponieważ władców obwoływały legiony, cesarz nie potrzebował aprobaty senatu czy ludu rzymskiego. Wielu cesarzy tego okresu nie odwiedziło Rzymu nawet raz w ciągu swoich rządów, rezydując w innych miastach cesarstwa jak Nikomedia, Trewir czy Mediolan.
Okres kryzysu można umownie podzielić na 4 podokresy. W pierwszym z nich trwającym od śmierci Aleksandra Sewera do śmierci Decjusza (235–251 n.e.) charakterystyczne było stopniowe narastanie oznak kryzysu przy równoczesnych bezskutecznych próbach przywrócenia sytuacji sprzed kryzysu. W drugim podokresie trwającym od śmierci cesarza Decjusza do pojmania Waleriana II (251–260 n.e.) widoczne były największe oznaki załamania przy równoczesnym prawie całkowitym braku przeciwdziałania, ponieważ wyczerpaniu uległy dotychczasowe możliwości, a nie zostały jeszcze znalezione nowe sposoby. Trzeci podokres obejmujące okres jednowładztwa Galiena (260–268 n.e.) charakteryzuje się utrzymaniem (lub nawet narastaniem) oznak kryzysu przy równoczesnych reformach, które w przyszłości pozwoliły na pokonanie kryzysu i zbudowanie państwa o nowej formie ustrojowej (dominat). Ostatni podokres trwający od śmierci Galiena do objęcia władzy przez Dioklecjana (268–284 n.e.) charakteryzuje się stopniowym przezwyciężaniem kryzysu oraz budową podstaw ustrojowych dominatu.
Najazdy
Kryzys militarny trzeciego wieku związany jest z agresją sąsiadów cesarstwa: perskiej monarchii Sasanidów, która w roku 224 n.e. zastąpiła Partów jako władców Persji, oraz naporem plemion północy – wzdłuż Renu i Dunaju ataki ponawiali Karpowie, Goci, Wandalowie, Alamanowie. Zmiany klimatyczne i wzrost poziomu wód w morzach spowodowały wielkie szkody w rolnictwie, co z kolei zmusiło plemiona barbarzyńców do poszukiwania nowych terenów pod uprawę.
Na domiar złego w roku 251 n.e. miała miejsce tzw. „Plaga Cypriana” – zapewne ospa – która uśmierciła pewną część społeczeństwa Cesarstwa i pośrednio negatywnie wpłynęła na możliwości obronne Imperium.
Najazdy barbarzyńców nękały właściwie wszystkie zachodnie i północne prowincje cesarstwa, jak również Kapadocję, Achaję, Egipt i Syrię. Częste zmiany na tronie prowadziły także do walk wewnętrznych i wojen domowych. Po śmierci Waleriana I w 260 roku n.e. nastąpiło pogłębienie kryzysu. W latach 258-274 n.e. Galia funkcjonowała na wpół niezależnie jako tzw. cesarstwo galijskie pod rządami Postumusa i jego następców. Po śmierci Septymiusza Odaenathusa – króla Palmyry w 267 roku n.e., wschodnie prowincje Syrii, Palestyny, Egiptu ogłosiły niepodległość i utworzyły Imperium Palmyry pod wodzą Zenobii.
Inwazja dużych grup Gotów została powstrzymana w roku 269 n.e. w bitwie pod Niszem. Był to przełomowy moment, gdyż do władzy dochodzić zaczęli energiczni żołnierze-cesarze. Zwycięstwa Klaudiusza II Gockiego w ciągu dwóch kolejnych lat pozwoliły wypchnąć Alamanów z granic Imperium i wydrzeć Hiszpanię z rąk cesarstwa galijskiego.
W roku 270 n.e. Klaudiusz zmarł w wyniku plagi, a jego miejsce zajął Aurelian – dowódca jazdy z bitwy pod Niszem. Nowy imperator kontynuował politykę stabilizacji Imperium. Za jego panowania (270-275 n.e.) państwo przeżywało najcięższy okres. Cesarstwo na czele z Aurelianem pokonało Wandalów, Wizygotów, Palmyrę, Persów i ostatecznie zakończyło istnienie cesarstwa galijskiego. W 274 roku n.e. Rzym praktycznie był już jednym tworem politycznym. Jednak szereg wojen i rywalizacji o władzę doprowadziły do tego, że wiele miast na zachodzie Imperium zostało zrujnowanych, a populacja została w części wybita. To z kolei sprowadziło poważny kryzys ekonomiczny, który uniemożliwił w przyszłości odbudowę gospodarki sprzed 235 roku.
Pomimo faktu, że Aurelian ustabilizował Imperium i wyprowadził je z kryzysu wciąż nierozwiązane pozostawały pewne problemy. Państwo rozciągało się na ogromnych terenach, które były źle administrowane i zbyt rozległe aby jeden wódz mógł nimi zawiadywać. Innym problemem była sukcesja władzy – powszechnym stało się, że tytuł augusta trafiał w ręce lokalnych wodzów, obwoływanych cesarzami przez swoje wojsko. Tego typu kwestie zmusiły późniejszego cesarza Dioklecjana do gruntownej reformy Imperium i ukształtowania tzw. tetrarchii. W ten sposób udało się wzmocnić państwo na kolejne lata.
Kryzys gospodarczy
Potrzeba obrony granic przed najazdami plemion germańskich i armii perskiej zmuszała cesarzy do nadmiernego rozbudowania armii, której koszty utrzymania wzrosły i gospodarka rzymska nie była w stanie ich udźwignąć. System zaopatrywania cesarze narzucali na ludność olbrzymie ciężary fiskalne i uzupełniali braki w skarbcu poprzez tzw. „psucie monety” tj. wypuszczanie w obieg monety, która zamiast szlachetnych kruszców zawierała dużą domieszkę metali nieszlachetnych. „Psucie monety” prowadziło do hiperinflacji, którą próbowano opanować narzędziami gospodarki nakazowej. Z drugiej strony instytucje podatkowe nie chciały pobierać podatku w bezwartościowej monecie, a zamiast tego w produktach. Gospodarka cesarstwa powróciła skutkiem tego do stanu gospodarki towarowej.
Skutkiem destabilizacji politycznej Imperium i ciągłych walk było wyraźne zmniejszenie się handlu wewnątrz Cesarstwa. Kupcy nie czuli się bezpiecznie na szlakach, z kolei wielcy posiadacze latyfundiów zamiast eksportować swoje dobra na krańce państwa, woleli działać lokalnie. Pogłębiło się także rozwarstwienie społeczne. Małe gospodarstwa rolne upadały – były wykupywane lub z własnej inicjatywy były oddawane pod zarząd nobilów. Protekcja (patrocinium) gwarantowała szansę przeżycia i ukształtowała warstwę kolonów.
Rozwój rzymskich latyfundiów szedł w parze z ich uniezależnianiem się od władzy państwowej. Właściciele kompleksów dóbr od III wieku coraz częściej uzyskiwali wyłączenie z administracji municypalnej, powszechnego sądownictwa i systemu podatkowego. W efekcie pogłębiało się uzależnienie kolonów od latyfundystów, a struktury państwowe traciły kontakt z podstawową warstwą ludności. Władcy późnego cesarstwa nie walczyli skutecznie z tymi tendencjami. Przeniesienie obowiązku poboru podatków i wyznaczania rekrutów na latyfundystów skłaniało nawet imperatorów do zwiększania zależności kolonów.
Gwałtowny rozwój kolonatu, a tym samym wielkiej własności ziemskiej w ostatnich wiekach istnienia Imperium uważany jest za jedną z przyczyn jego upadku. W dalszej perspektywie kolonat wywarł także wyraźny wpływ na rozwój nowego systemu społecznego – feudalizmu. Właściciele latyfundiów stopniowo przestawali się poczuwać do obowiązku służenia państwu. Stawali się lokalnymi władcami, którzy pod swoją ochroną mieli dużą grupę współobywateli. Dochodziło tym samym do wyraźnego rozluźnienia więzi międzyspołecznych.
Skutki
W wyniku ciągłego zagrożenia wielkie i otwarte miasta starożytności zaczęły zmieniać swój charakter. Ośrodki zaczęły przekształcać się w małe i obwarowane miasta, które były charakterystyczne dla późniejszego średniowiecza. Naturalnie proces transformacji zabudowy był powolny i trwał wieki, jednak już w III wieku n.e. można było zauważyć jego początki. Tak więc w wydarzeniach III wieku n.e. dostrzec można wyraźnie pewne procesy, które doprowadziły do powstania średniowiecza.
Ponadto handel rzymski nigdy już nie odzyskał swojego wysokiego poziomu z okresu tzw. Pax Romana (27 p.n.e. – 180 n.e.). Część zachodnia Imperium w wyniku walk zdecydowanie mocniej ucierpiała od wschodnich prowincji, w wyniku czego rysować się zaczęła dysproporcja w rozwoju. To doprowadziło do tego, że przyszli cesarze zaczęli faworyzować wschodnie miasta, a punkt ciężkości przesuwać się na wschód. Dowodem tego było zarządzanie krajem przez Dioklecjana w Nikomedii w Azji Mniejszej, gdy jego zastępca Maksymian rezydował w Milanie.
Imperium Rzymskie mimo, że przetrwało „wielki kryzys” wyszło z niego bardzo osłabione i stało się podatniejsze na przyszłe zagrożenia.
