Rozdziały
Szmaragdy były najpopularniejszymi kamieniami szlachetnymi starożytnego Rzymu. Ozdabiano nimi wszystkie rodzaje biżuterii, a także przedmioty codziennego użytku, jak agrafki czy szpile do włosów.
Znana jest opisywana przez Pliniusza Starszego historia o zamiłowaniu Nerona do patrzenia na walki gladiatorów przez wklęsłe szmaragdowe oko, które niwelowało jego krótkowzroczność oraz chroniło przed promieniami słonecznymi. Szmaragdy, noszone głównie przez rzymskie kobiety, zaczęły być znane wraz z nawiązaniem przez Rzymian kontaktów z cywilizacjami spoza Italii, a rozpowszechniły się wraz z podbojem wszystkich krain wokół Morza Śródziemnego (I – II w. n.e.). Bardzo lubiła je także Kleopatra, ozdabiała nimi nie tylko siebie, ale i swoje komnaty.
Łacińska nazwa „smaragdus” pochodzi z greckiego „smaragdos” i oznacza zielony kamień. Rzymianie często nazywali szmaragdami wszystkie zielone minerały, co mogło powodować, że ze szmaragdami mylono kamienie o niższej twardości, nie będące nimi chemicznie, np. oliwiny. Jedyną znaną eksploatowaną przez Rzymian kopalnią szmaragdów jest kopalnia Sikait (zwana również Szmaragdową Górą, a w starożytności Senskis) w Egipcie, w regionie Wadi Sikait na Pustyni Arabskiej (Pustyni Wschodniej), ok. 45 km od wybrzeża Morza Czerwonego.
Położenie kopalni
Jak wspomniano wyżej kopalnia znajdowała się Egipcie, na Pustyni Arabskiej (Wschodniej), leżącej między Nilem a wybrzeżem Morza Czerwonego. Sikait leży 45 km od wybrzeża, w odgałęzieniu doliny pustynnej Wadi Gemal, nazywanej czasami Wadi Sikait. Osada składała się z dwóch części – wschodniej i zachodniej. Wykopaliska w latach 2000-2003 wykazały, iż wymiary Sikait to 560 m mierzone z północy na południe oraz 270 m z zachodu na wschód. W obrębie powyższych odległości wyodrębniono 150-200 widzialnych struktur archeologicznych. Sama kopalnia składała się z wielu niezbyt szerokich tuneli wydobywczych o głębokości nawet kilkudziesięciu metrów, w których mieściła się maksymalnie jedna osoba. Szmaragd jest odmianą berylu, minerału należącego do grupy krzemianów, o zielonym kolorze, który zawdzięcza on obecności jonów chromu, rzadziej wanadu i żelaza. W przyrodzie występuje on w skałach metamorficznych (łupkach mikowych, przeobrażonych wapieniach), w granitach oraz w piaskach i żwirach złóż wtórnych. W Sikait eksploatowano w większości warstwy miękkiego łupku mikowego, gdzie za kolor zielony szmaragdu odpowiadała wyłącznie domieszka chromu.
Historia
Pierwszą informacje na temat istnienia kopalni w Szmaragdowej Górze podaje geograf Strabon (Geografia 17.1.45), wspominając o jej ptolemejskim rodowodzie, być może więc zamiłowanie do szmaragdów posiadała nie tylko Kleopatra, ale i jej przodkowie z hellenistycznej dynastii. Nie można jednak dokładnie ustalić daty, czy nawet stulecia w którym kopalnia zaczęła działać. O Sikait pisze również Pliniusz Starszy (Historia naturalna 37.17.65, 37.18.69), przy okazji omawiania 12-tu rodzajów szmaragdu i możliwych uszkodzeń szlachetnych kamieni. Jak wspomniano wyżej, Rzymianie mieli tendencję do mylenia szmaragdu z innymi zielonymi szlachetnymi kamieniami, ale w przypadku kopalni w Szmaragdowej Górze mamy od czynienia pod względem chemicznym z prawdziwymi szmaragdami. Kolejnym autorem piszącym na temat kopalni jest Klaudiusz Ptolemeusz (Geografia 4.5.8) w I w. n.e. oraz biskup Epifaniusz (De Gemmis 40V and 88R) w IV w. n.e. Ostatnim źródłem z czasów rzymskich jest prośba Olimpiodora z Teb z 421 r. n.e. o odwiedzenie kopalni do wodza plemienia Blemiów. W V w. n.e. kopalnia była więc już zarządzana przez koczownicze nubijskie plemiona.
Prawdopodobnie Imperium w czasach kryzysu nie potrafiło utrzymać swojej kontroli nad zyskownym przemysłem wydobywczym. Po upadku Imperium o kopalni wspomina w VI w. n.e. bizantyński mnich Kosmas Indikopleustes (Topografia chrześcijańska, 11.339), wydobycie szmaragdu trwało więc na pewno jeszcze w czasach bizantyńskich. Trudno też określić jak długo kopalnia działała w średniowieczu, na pewno odkrycie Ameryki i import wysokiej jakości szmaragdów z Kolumbii sprawiał wydobycie nieopłacalnym. Dla czasów nowożytnych kopalnię w 1816 r. odkrył Francuz Frédéric Cailliaud podczas poszukiwania kopalni siarki w ekspedycji zorganizowanej przez ówczesnego króla Egiptu Muhammeda Aliego Paszę. Od lat 90. XX w. oraz w XXI w. teren wydobywczego osiedla Sikait jest intensywnie badany, również przez polskich archeologów.
Funkcjonowanie – nowe odkrycia
W ramach badań archeologicznych w Sikait w ostatnich latach potwierdzono religijne znaczenie wydobycia szmaragdów. Mimo iż kopalnia działała również w czasach chrześcijańskich popularny był kult Horusa. Znaleziono również dowody na to, iż proces produkcji kamieni był bardzo skomplikowany, podzielony na kilka faz, a kopalnia w Szmaragdowej Górze była doskonale zorganizowana. Do wyjaśnienia w toku dalszych badań jest, jak wyglądał proces handlu i eksportu drogich kamieni do Imperium, a także kiedy i w jaki sposób Rzymianie utracili kontrolę nad kopalniami na rzecz koczowniczych Blemiów.
Inne źródła szmaragdów w Imperium Rzymskim
Mimo iż Szmaragdowa Góra była najprawdopodobniej głównym źródłem szmaragdów w Imperium Rzymskim importowano je także z innych źródeł. Były to Indie, Scytia (prawdopodobnie z bliżej nieokreślonej lokalizacji w dzisiejszej Rosji) oraz Baktria. Istnieje również hipoteza, iż na ziemiach podległych Rzymowi działała druga kopalnia szmaragdów. Jej lokalizacja to dzisiejsza Austria – kopalnia Habachtal niedaleko Salzburga. Badania izotopów tlenu w szmaragdach z niektórych zachowanych elementów rzymskich biżuterii wydają się potwierdzać ich austriackie pochodzenie. Nie ma natomiast innych jednoznacznych dowodów i źródeł pisanych. Natomiast znaczenie Sikait w upowszechnieniu kamieni szlachetnych w starożytności oraz ich przewaga na rynku rzymskim jest niepodważalna.
