Rozdziały
Pierwotnymi ludami Italii były ludy nieindoeuropejskie, których potomkami byli zapewne Ligurowie, zamieszkujący w VIII wieku p.n.e. obszary północno-zachodnie (Nizinę Padańską i rejon podalpejski). Indoeuropejczycy pojawili się na Półwyspie Apenińskim w II tysiącleciu p.n.e., główną ich grupę stanowili Italikowie, obok nich spotykamy w Italii także ludy illiryjskie, do nich można zaliczyć Japygów w południowo-wschodniej części Italii (późniejsza Apulia). Starożytni uważali za Illyrów również Wenetów, ale współczesne badania temu zaprzeczyły. Wśród właściwych Italików wyróżnia się na ogół dwie zasadnicze grupy językowe: latyńsko-falijską oraz ubryjsko-sabelską. Ludy tej ostatniej grupy zajęły wschodnią część Półwyspu Apenińskiego, najważniejsze z nich to Umbrowie na północnym wschodzie i góralscy Samnici w centrum Apeninów, którzy wykazali największe tendencje ekspansjonistyczne. Bliższymi sąsiadami Latynów byli Sabinowie, Ekwowie i Wolskowie.
Ekspansja innych ludów na Italię
Kolonizacja grecka, a zwłaszcza ekspansja potężnego ludu Etrusków był przyczyną przegrupowań wśród ludów italskich począwszy od VIII w, p.n.e. Poważne zmiany zaszły także w północnej części kraju, w której pojawili się celtyccy Galowie, przybysze z rejonów naddunajskich i terenów dzisiejszych Czech. W okresie między 450-350 p.n.e. zajęli oni tereny podalpejskie i Nizinę Nadpadańską, w jej centrum osiedlili się Isubrowie, a także część Emilii i północne Picenum, gdzie zamieszkali Senonowie. Inwazja plemion celtyckich spowodowała zepchnięcie Ligurów na wybrzeże morskie i w góry (Alpes Maritimae), Galowie całkowicie wyparli z północnych rejonów Etrusków, którzy w okresie największej potęgi zajmowali znaczną część Niziny Nadpadańskiej i sięgali aż po Alpy – sąsiadując z Retami. Tereny nadpadańskie i podalpejskie po najeździe Celtów otrzymały nazwę Galia Przedalpejska.
Kultury archeologiczne pierwotnych ludów Italii
W wyniku badań archeologów wyróżniono w Italii w II i I tysiącleciu p.n.e. parę kultur archeologicznych, nie jest jednak łatwe powiązanie ich z konkretnymi falami ludów, które osiedlały się na tym terenie. Pojawienie się Indoeuropejczyków w II tysiącleciu p.n.e. wiąże się z cywilizacją brązu. Mieszkańców północnej Italii objęła kultura typu terramare, dla której charakterystyczne są osady na palach, otoczone chroniącymi je rowami. Mieszkańcy tych osad palili zwłoki. Jednocześnie występuje inny typ kultury na obszarze Apeninów, jej przedstawiciele produkowali czarną ceramikę typu impasto z rytymi ozdobami, zmarli byli grzebani w ziemi.
Na początku I tysiąclecia p.n.e. pojawiła się na terenie Italii technika żelaza. W tym czasie następują znaczne przemieszczenia ludów, a także wyraźne zmiany w ich obyczajach. Rozpowszechnia się coraz bardziej zwyczaj palenia zwłok. Ten etap cywilizacji pozostawił szczególnie charakterystyczne ślady w północnej Italii, zwłaszcza w Emilii; położona blisko Bolonii miejscowość Villanova dostarczyła bogatych wykopalisk i dała nazwę całemu okresowi. Przedstawiciele tego typu cywilizacji palili zwłoki, urny wraz z popiołami umieszczali w grobach szybkowych. Kultura Villanova objęła także obszar Etrurii i Lacjum, na jego terenie prochy zmarłych chowano w urnach w kształcie chaty. Na obszarze Italii centralno-wschodniej i południowej zaszły mniejsze zmiany cywilizacyjne w tym okresie. Wydaje się, że epoka żelaza stanowi tam kontynuacje cywilizacji apenińskiej, utrzymuje się tam nadal zwyczaj chowania zmarłych w ziemi.
Ogół plemion italskich żył jeszcze w ustroju rodowym typu patriarchalnego, kiedy w Italii pojawiły się dwie wysoko rozwinięte cywilizacje, oparte na ustroju niewolniczym. Twórcami ich byli Grecy i Etruskowie. Dzieje kolonizacji greckiej (od VIII wieku p.n.e.) są stosunkowo dobrze znany, jakkolwiek daty zakładania poszczególnych miast-państw greckich są dyskusyjne. Najdalej wysuniętą ku północy kolonią grecką byłą Kyme (Cumae) w Kampanii.
