Kalendarz rzymski

Kamienna płyta z kalendarzem rzymskim przedstawiająca fasti – oficjalną listę i kalendarium rzymskich wydarzeń. Pierwotny kalendarz rzymski był typu księżycowego i stosowany był w imperium rzymskim do reformy Juliusza Cezara czyli do 46 roku p.n.e. włącznie.

Na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa - Na tych samych warunkach 3.0.

W pierwszych latach istnienia Rzymu obowiązywał rok Romulusowy, który według przekazów antycznych podzielony był na dziesięć miesięcy¹. Pierwszym miesiącem był marzec, który nazwany tak został na cześć ojca Romulusa – Marsa. Rok ten liczył tylko 304 dni. Po 30 dni otrzymały kwiecień, czerwiec, sierpień, wrzesień, listopad i grudzień. Pozostałe cztery miesiące miały po 31 dni. Istniały pewne rozbieżności w długości dni poszczególnych miesięcy w różnych zakątkach Italii. I tak w Albie marzec miał 36 dni, a wrzesień tylko 16, a październik w Arycji aż 39 dni. Obecnie przyjmuje się, że rok Romulusowy trwał jednak znacznie dłużej.

Kolejna reforma kalendarza przypada na lata panowania Numy Pompiliusza. Dodano wtedy dwa nowe miesiące styczeń (Januarius) i luty (Februarius). Rok został podzielony zgodnie z biegiem księżyca na dwanaście miesięcy, uwzględniając lata przestępne. Cztery miesiące miały po 31 dni tj.: marzec, maj, lipiec, październik, luty miał 28 dni, a pozostałe liczyły sobie po 29 dni. Rok w tym kalendarzu liczył sobie 355 dni.
W połowie V wieku p.n.e. komisja decemwirów chciała wprowadzić miesiące przestępne i ten sposób upodobnić kalendarz do cyklu słonecznego. W tym celu wprowadzono dodatkowy miesiąc, który rozpoczynał się zawsze po 23 lub 24 lutego. Liczył on po 23 lub 22 dni i nazywany był Mercedonius lub Intercalaris. Po upływie dodatkowego miesiąca kontynuowano rachubę lutego.

Od 191 roku p.n.e. kapłani na mocy ustawy Maniusza Acyliusza Glabriona mieli prawo dodawać miesiące przestępne według własnego uznania. Spowodowało to całkowitą samowolę w ustalaniu kiedy należy, a kiedy nie wprowadzić taki miesiąc. W latach 59 – 46 p.n.e. pontyfikowie zrezygnowali ze stosowania swojego przywileju, co najczęściej związane było z interwencją wpływowych jednostek. Jednak zmiany, które zostały wprowadzone w poprzednich latach były nieodwracalne. W kalendarzu powstał bałagan do tego stopnia, że w 46 roku p.n.e. różnica między datami a właściwym terminem wynosiła 90 dni. Spowodowało to z kolei, że pory roku nie pokrywały się z właściwymi miesiącami. W celu uporządkowania kalendarza wprowadzono wtedy trzy dodatkowe miesiące. Oprócz standardowego Mercedoniusa, wprowadzono jeszcze dwa miesiące po 33 i 34 dni pomiędzy November i December. Makrobiusz rok ten nazwał rokiem zamieszania. Rok 706 od założenia Rzymu liczył więc 455 dni.

Kalendarz juliański

W tym samym roku Juliusz Cezar przy pomocy swojego astronoma Sozygenesa z Aleksandrii wprowadził kolejną reformę kalendarza rzymskiego. Sozyges obliczył, że każdy rok składa się z 365, 25 dni. Określił on liczbę dni dla poszczególnych miesięcy, a luty uczynił rokiem przestępnym raz na cztery lata. Zmiana jednak nie polegała na dodaniu do lutego jednego dnia, jak się to robi obecnie, lecz na powtórzeniu tego samego dnia. Tak więc co cztery lata każdy Rzymianin przeżywał dwa razy ten sam dzień. Ustalono go na 24 lutego. Powtórzony dzień został nazwany bissextilis, a rok przestępny nazywano również bissextilis lub bissextum. Początek nowego kalendarza został ustalony na dzień 1 stycznia. Styczeń w kalendarzu juliańskim liczył 29 dni, luty 28 dni, po 31 dni miały: marzec, maj, lipiec, wrzesień i listopad, a pozostałe miesiące liczyły po 30 dni. Wcześniej występujący powtórzony miesiąc został usunięty.

Wkrótce po zabójstwie Cezara, kapłani naliczali rok przestępny nie co cztery, lecz co trzy lata. Spowodowało to kolejne przesunięcia dni w kalendarzu. Zaradził temu Oktawian August, który w 8 roku p.n.e. zakazał wprowadzania roku przestępnego przez następne 12 lat. Związane to było z wprowadzeniem, w ciągu 36 lat obowiązywania nowego kalendarza, 12 dni przestępnych, a nie 9 jak nakazywała reforma. Tak więc dopiero w 5 roku n.e. reforma kalendarza zakończyła się sukcesem. Wcześniejsze 50 lat (od 45 p.n.e. do 5 n.e.) nazywane jest „juliańskimi latami błędu”.

W kalendarzu rzymskim nazwy pierwszych sześciu miesięcy są wyprowadzone od nazwy bogów, za wyjątkiem lutego, który nazwę swą wziął od uroczystości, natomiast pozostałe sześć są oznaczeniem kolejności poszczególnych miesięcy, licząc od marca, co związane jest z tradycją kalendarza romulusowego.

W czasach cesarstwa i dyktatury Cezara nazwy niektórych miesięcy zostały zmienione na cześć władców. I tak lipiec z Quinctilis został zmieniony na Julius (co związane było z ubóstwieniem Juliusza Cezara), a sierpień naAugust na cześć Augusta Oktawiana. Są to oczywiście zmiany które przetrwały do dnia dzisiejszego. Ich następcy również zmieniali nazwy miesięcy, lecz były to tylko efemerydy i większości przypadków nie przetrwała ich panowania. Dokonał tego między innymi Domicjan, który po pokonaniu Germanów i przyjęciu imienia Germanicus, zmienił nazwę września na Germanicus, a października na Domitianus. Po jego śmierci przywrócono porzednie nazwy tych dwóch miesięcy. Najdalej posunął się jednak Kommodus, który zmienił nazwy wszystkich dwunastu miesięcy, wprowadzając w ich miejsce nazwy swoich przydomków. Tak więc miesiące w latach jego panowania nazywały się: Amazonius, Invictus (niezwyciężony), Felix (szczęśliwy), Pius (pobożny), Lucius,  Aemilius, Aurelius, Commodus, Augustus, Hercules, Romanus, Exsuperantius (wyróżniony).

Rzymski miesiąc dzielono na trzy ośmiodniowe jednostki, które nazywane były nundinami. Nundiny nie wypadały na określone okresy, gdyż na poszczególne ośmiodniowe jednostki był podzielony cały rok, a nie poszczególne miesiące. Tak więc w kalendarzu sprzed 46 roku p.n.e. rok miał 44 nundiny i 3 wolne dni, natomiast w kalendarzu juliańskim było ich już 45 i dodatkowe 5 dni wolnych. W ośmiodniowym cyklu było siedem dni roboczych, natomiast ósmy dzień był dniem wolnym od zajęć. W wielkich miastach odbywały się wtedy targi. W okresie cesarstwa targi odbywały się zaledwie dwa razy w miesiącu. Z biegiem czasu odchodzono od podziału ośmiodniowego i zastąpiono go siedmiodniowym. Cesarz Konstantyn Wielki wprowadził ustawowo niedzielę jako dzień wolny od pracy. Nazwy poszczególnych dni tygodnia prezentuje poniższa tabela.

Każdą dobę dzielono na dzień i noc. Natomiast każdą noc i dzień dzielono dodatkowo na cztery mniej więcej trzygodzinne części. Oczywiście w różnych porach roku jednostki czasowe były różne. W przypadku nocy te cztery części nazywane były wigiliami (co w łacinie oznacza czuwanie).

Rzymianie oprócz ośmiodniowego, a później siedmiodniowego podziału roku, mieli jeszcze dodatkowy system datowania dni każdego miesiąca. Każdy miesiąc posiadał trzy określone terminy, które były podstawą do datowania pozostałych dni danego miesiąca. Terminy te były związane z kolejnymi fazami księżyca. Nazwy ich były następujące:

• Kalendae – Kalendy, pierwszy dzień każdego miesiąca, następowały one w czasie pierwszej fazy księżyca (nów);
• Nonae – Nony, wypadały 5-tego albo 7-mego dnia miesiąca, dzień zależny był od terminu występowania pełni;
• Idus – Idy, przypadały na trzynastego lub piętnastego dnia miesiąca.

Terminy wypadania non i id były ze sobą powiązane. Nony wypadały zawsze dziewiątego dnia przed idami. Tak więc jeżeli idy wypadały 15 to nony musiały nastąpić 7 dnia danego miesiąca. Podane powyżej terminy wypadania non i id właściwe były dla następujących miesięcy: marca, maja, lipca i października. W pozostałych miesiąch idy przypadały na 13, a nony na 5 dzień danego miesiąca. Dzień przed idami bądź nonami nazywany był pridie np: 14 marca = pridie Idus Martias. Pozostałe dni datowano odejmując od najbliższego terminu doliczając ten dzień np: 13 marca = ante diem tertium Idus Martias. Termin ogłaszania id i nonów należał do obowiązków pontifex Minor, który w kalendy obserwował księżyc i na tej podstawie ogłaszał termin idów i non.

Oprócz podzielenia roku na miesiące, a te z kolei na odpowiednią ilość dni, Rzymianie wprowadzili również nowy system datowania roku. Za początek uznali datę założenia Rzymu. Wcześniej rok ten ustalono na 750 p.n.e. W I wieku p.n.e., rzymski historyk Terencjusz Warron dokonał nowych obliczeń i ustalił datę założenia Rzymu na rok 753 p.n.e. W ten sposób zaczęto liczyć datę od założenia Rzymu. Tak więc rok 44 p.n.e. oznaczyć można również jako rok 710 od założenia Rzymu, lub krócej 710 AUC (ab urbe condita, czyli „od założenia miasta”). Do czasów Warrona, Rzymianie dla oznaczenia roku używali innego systemu. Wszystkie daty nie były odnoszone do jakiejś konkretnej daty, lecz wydarzyły się za czasu konsulatu konkretnej osoby. Tak na przykład wspomniany już wcześniej rok 44 p.n.e. oznaczano jako konsulat Gajusza Juliusza Cezara (V) i Marka Antoniusza. Rzymska cyfra umieszczona w nawiasie obok Cezara, oznacza który z był to konsulat. W tym przypadku cyfra 5 oznacza, że był to piąty konsulat Cezara.

Przeczytaj więcej

Bitwa pod Ilipą Wojna domowa Cezara z Pompejuszem Wojny drugiego triumwiratu Wojny galijskie Agrypina Młodsza