Rozdziały
Pierwotnie nie odróżniano w Rzymie własności od posiadania i nie było ogólnego jej znaczenia, a wyliczano jedynie poszczególne uprawnienia właściciela. Dopiero w późniejszym czasie ustaliło się określenie własności kwirytarnej – dominium ex iure Quiritium – znane ustawie XII tablic. W prawie klasycznym wykształcono całkowicie prawne pojęcie własności jako stosunku prawnego nadrzędnego nad rzeczami, oznaczając własność także wyrazem proprietas. Juryści klasyczni uważają własność za pełne władztwo prawne osoby nad rzeczą, absolutnie pod względem ochrony prawnej. Własność na nieruchomościach pojawiła się później niż własność ruchoma, co widać jasno stąd, iż pierwotne oznaczenie majątku (familia pecuniaqe, peculium) obejmowało tylko ruchomości, a najdawniejszy sposób nabycia własności (mancipatio – manu capere) odnosił się tylko ruchomości. Własność nieruchomości, gruntów najprawdopodobniej należała pierwotnie do rodów (gentes), w miejsce których wystąpiło później państwo. Prawo rzymskie odróżnia następujące rodzaje własności:
1) własność kwirytarną i 2) własność bonitarną.
Ad 1) Ustawa XII tablic znała własność kwirytarną, odnoszącą się do przedmiotów gospodarstwa domowego (domus) obywatela wieśniaka. Miała ona charakter jednorodny i dość formalistyczny. Mogła przysługiwać tylko obywatelom rzymskim i obejmowała przede wszystkim res mancipi, nabywane drogą mancypacji oraz in iure cessio, ale odnosić się mogła również do res nec mancipi, do nabycia których wystarczyła zwykła tradycja bez szczególniejszych formalności.
Ad 2) Stosowanie uciążliwych formalności przy pozbywaniu res Mancipi było przyczyną hamującą obrót i stąd celem łatwiejszego ich alienowania ograniczano się jedynie do zwykłego wręczenia rzeczy, a więc do tradycji, nie przeprowadzając mancypacji. Nabywca bowiem dróg tradycji faktycznie zachowywał rzecz w swym majątku i choć nie stawał się właścicielem kwirytarnym, to jednak mając powództwo publicjańskie przeciw każdej osobie trzeciej, był uważany za właściciela bonitarnego. Właściciel bonitarny mógł się stać właścicielem kwirytarnym przez zasiedzenie.
Istniała również w Imperium własność dla peregrynów, a dr Wołodkiewicz zalicza również do rodzajów własnośćpraedia provincialia czyli nieruchomości w prowincjach.
Własność jest głównym i najważniejszym prawem rzeczowym. Inne prawa rzeczowe przedstawiają się jako ograniczenia prawa własności. Podmiotem prawa własności mógł być każdy, kto miał commercium, przedmiotem zaś własności były rzeczy znajdujące się w obiegu. Prawo własności zawiera w sobie dwie charakterystyczne funkcje: dodatnią, przejawiającą się w możności dowolnego rozporządzania rzeczą, tudzież ujemną, dozwalającą na wykluczenie od wpływu na daną rzecz osób trzecich.
Właściciel mógł doznać ograniczenia w wykonaniu swojej własności ze względu na prawa osób trzecich:
- na podstawie umowy w razie przyzwolenia na wykonywanie innego prawa rzeczowego;
- przez przepis ustawy ze względu na interes publiczny, celem umożliwienia współżycia sąsiadów oraz z powodu istnienia zakazu alienacji.
Ograniczeń było nieco więcej. Ciężary publiczne – utrzymywanie dróg w należytym stanie – wprowadzone przez ustawę Lex Iulia Municipalis, czy gotowość do przekazywania poczty. Wymienić również można ograniczenia natury budowlanej (jak pozostawienie wolnego pasa gruntu między budynkami o szerokości bodajże 2, 5 stopy), sanitarnej (jak wznoszenie stosu pogrzebowego w odległości 60 stóp od budynku bez zgody właściciela) czy też ograniczenia natury administracyjnej.
Ogół ograniczeń prawa własności, mających na celu umożliwienie współżycia sąsiadów, stanowi właśnie treść prawa sąsiedzkiego.
Istnieje również współwłasność (communio pro indiviso), która powstaje, jeżeli własność tej samej rzeczy przysługuje niepodzielnie kilku osobom. Każda z tych osób posiada określony udział w prawie własności, zwany częścią ułamkową (inaczej zwaną idealną – pars pro indiviso). Współwłaściciele działać musieli zgodnie, gdy chodziło o całą rzecz, natomiast każdy z nich dowolnie rozporządzał swoim udziałem (np. mógł pozbyć lub obciążyć rzeczy tylko w części ułamkowej mu przysługującej).
Sposoby nabycia własności
Jednym ze sposobów nabycia własności jest zawłaszczenie, occupatio polegało na objęciu w posiadanie rzeczy niczyich (res nullius). Do rzeczy niczyich zalicza się: 1) rzeczy, które mogą być zawładnięte w powietrzu, na ziemi i morzu (res quae caelo terra marique capiuntur), a zatem dzikie zwierzęta, ryby, ptaki oraz zwierzęta oswojone, jeśli utraciły tzw. animus revertendi, czyli nawyk powrotu; 2) res hostiles – rzeczy narodu nieprzyjacielskiego od chwili wybuchu wojny będące na terytorium rzymskim, tudzież rzeczy narodów nie przystających z Rzymem w przymierzu(nie należy mieszać res hostiles: zdobyczy wojennych obejmujących nieruchomości, nieruchomości, jeńców wojennych; 3) rzeczy wyrzucone na brzeg morski, jak muszle, szlachetne kamienie itp. stawały się własnością tego, kto pierwszy objął je w swoje posiadanie; 4) insula in mari nata – wyspę powstałą na morzu; 5) res derelictae, tj. rzeczy porzucone przez właściciela z zamiarem pozbycia się własności.
W prawie rzymskim istnieje również połączenie, inaczej accessio, polegające na tym, że pewna rzecz samoistna przez połączenie z drugą rzeczą samoistną staje się częścią składową tej ostatniej jako rzeczy głównej.
Istnieją trzy wariant połączenia:
- połączenie ruchomości z nieruchomościami
- połączenie nieruchomości z nieruchomościami
- połączenie ruchomości z ruchomościami
Skarbem (thesaurus) są rzeczy wartościowe, których właściciela skutkiem długotrwałego pozostawienia rzeczy w ukryciu nie można ustalić. Znalezienie skarbu – inventio thesauri – powodowało nabycie własności. Wedle dawnego prawa skarb przypadał na własność właścicielowi gruntu, na którym go znaleziono. Później wprowadzono regulacje mówiące o tym, iż znaleziony skarb przypada w połowie znalazcy, a w połowie właścicielowi gruntu, na którym skarb znaleziono. Jeśli znalazca był równocześnie właścicielem gruntu lub znaleziono skarb na uświęconej ziemi w całości przypadał on znalazcy.
Nabycie owoców może nastąpić dopiero po odłączeniu się owocu od rzeczy macierzystej. Jak długo bowiem owoc jest złączony organicznie z rzeczą macierzystą, nie jest owocem w znaczeniu prawnym. Lecz tylko częścią rzeczy – pars rei.
Zasiedzenie jest to nabycie własności skutkiem ciągłego posiadania przez okres czasu prawem przepisany. Zasiedzenie wprowadzono ze względów bezpieczeństwa obrotu celem ustalenia istniejącego stanu prawnego. W prawie rzymskim usuwało ono formalne braki aktu nabycia własności. Czas wymagany do zasiedzenia wynosił dla ruchomości jeden rok, dla nieruchomości dwa lata (musiała być zachowana zasada „w dobrej wierze”).
Nabycie własności pochodnej przez zarządzenie władzy
Do sposobów nabycia własności pochodnych przez zarządzenie władzy należały:
- adsignatio – następowało przeniesienie własności przez władzę państwową gruntów zdobytych na wojnie na osoby prywatne;
- venditio sub hasta – było nabyciem własności na zdobyczy wojennej stanowiącej własność państwową, w drodze przetargu publicznego;
- mancipatio;
- in iure cessio;
- traditio.
