Rozdziały
Każdy żołnierz stający do bitwy musiał być odpowiednio wyposażony. Uzbrojenie legionisty rzymskiego, na przestrzeni dziejów, zmieniało się jak w kalejdoskopie. Jednak to naprawdę po reformie Mariusza armia Rzymu nabrała znaczenia. Doskonale wyćwiczona potrzebowała także doskonałego wyposażenia, który wraz z utalentowanym żołnierzem tworzył zaporę nie do przejścia.
Legionista z początków republiki różnił się znacznie od swojego kolegi na przykład z II wieku n.e. Jednakże zmiany dotyczyły głównie jakości poszczególnych elementów, jak również stylu uzbrojenia. Zawsze podstawowymi elementami uzbrojenia pozostawały:
- hełm (galea)
- tarcza (scutum) najpierw okrągła, później prostokątna; mała tarcza oficerska (parma)
- pancerz – zbroja łuskowa lub kolczuga (lorica hamata), później zbroja segmentowa (lorica segmentata). Stosowano także: pancerz składający się z kaftana i przynitowanych do niego pierścieni (lorica storta), pancerz ze stalowymi łuskami przynitowanymi do skórzanego kaftana (lorica squamata), segmentowa ochrona ręki (lorica manica) oraz pancerz łuskowy o bardzo drobnych zbiornikach, przeznaczony dla dowództwa (lorica plumata)
- ciężka włócznia (hasta) lub oszczepy (pilum)
- krótki, obosieczny miecz (gladius); długi, także obosieczny miecz (spat(h)a) używany przez jazdę rzymską
- sandały (caligae)
- płaszcz (sagum lub sagulum), który był prostokątnym kawałkiem materiału lub paenula (forma rzymskiego poncza z kapturem). Płaszcz był typowym odzieniem Galów i został przyjęty przez wojska rzymskie.
Wraz z rozwojem wojskowości uzbrojenie legionisty, wzbogaciło się o łuki (arcus) i strzały (sagitae). Oprócz nich stosowano jeszcze proce (fundae) i kuszę (arcoballista), którą naciągano przy pomocy specjalnego przyrządu. Początkowo stosowały je jedynie wojska cudzoziemskie, wśród których prym wiedli łucznicy kreteńscy i procarze balearscy. Później tymi broniami posługiwały się wojska pomocnicze.
Za działalności Mariusza wprowadzono, noszone na prawej nodze, nagolenice (ocreae), które pierwotnie nosili jedynie hastati i principes. W okresie cesarstwa nagolenice metalowe zastąpiono skórzanymi lub wełnianymi, sięgającymi po pół łydki. Stopy aż po kostki obwijano rzemieniami.
Legioniści wyposażeni byli dodatkowo w motyki (dolabra), łopato-kilofy, oraz łopaty do zrywania darni, w kształcie półksiężyca, umieszczonego na drzewcu. Rzymianie posiadali też przyrząd do wytyczania siatki prostokątów. Nazywał się groma. Dzięki temu przyrządowi dokładnie potrafili wytyczyć plan obozu, na podstawie którego bardzo szybko go budowali. Przyrząd taki odnaleziono podczas prac wykopaliskowych w Pompejach. Orzeł aquila przechowywany był zawsze przez I kohortę legionu.
Aby maksymalnie uelastycznić legiony, w wyniku reformy Mariusza nakazano żołnierzom nosić poza zbroją worki (sarcinae) z naczyniami do przyrządzania posiłków (vasa), łopatkę saperską i kilkudniowy zapas żywności (cibaria). Całość uzupełniały jeszcze części zdemontowanych machin wojennych.
Przeobrażenia rzymskiej armii
W III i IV wieku n.e. rzymskie jednostki na granicach przechodziły znaczącą transformację, która zasadniczo zmieniła charakter i wygląd rzymskiej armii imperialnej. Rzymska armia w coraz większym stopniu używała koni, aby stawić czoła i odpierać liczne barbarzyńskie najazdy. Wynikało to przede wszystkim z faktu, że barbarzyńcy zaczęli powszechniej wykorzystywać jazdę w swoich operacjach.
Obecność w szeregach armii żołnierzy spoza Rzymu doprowadziła do szerokiego zastosowania wschodnich i germańskich rodzajów broni, opancerzenia i metod walki. Warto tutaj wspomnieć m.in. o zapożyczonym od Germanów spiculum – wykorzystywanego w późno-rzymskiej armii oszczepu, który zastąpił rzymskie pilum. Żołnierz także nosił dwie sztuki tej broni. Dodatkowo żołnierz posiadał 2 – 2,5 metrową włócznię.
Należy jednak zaznaczyć, że rzymskie rozwiązania były także stosowane przez barbarzyńców, więc przekształcenia w armii nie odbywały się jedynie w jedną stronę.
Powszechniejsze wykorzystanie jazdy spowodowało, że gladius zaczął być zastępowany przez dłuższy, prosty i obosieczny miecz zwany spatha, używany finalnie zarówno przez piechotę, jak i jazdę. Chociaż spatha była zaostrzona w celu zadawania ran kłutych, używano jej zwykle do cięć; dzięki dłuższemu ostrzu istniała większa szansa na dosięgnięcie jeźdźca na koniu. Spatha była cięższa od gladiusa i charakteryzowała się wykształconą i typową rękojeścią mieczową o długości średniej, grubym i prostym jelcu oraz głowicą która wydawałoby się, że jest zmniejszoną formą jelca. W przeciwieństwie do gladiusa dostosowanego przede wszystkim do użycia w ciasnym szyku pieszym pod osłoną dużej tarczy scutum, spatha lepiej nadawała się dla jazdy oraz walki w szyku luźniejszym (nie wykluczało to jednak zwartej formacji).
Do początku IV stulecia rzymska piechota niemal całkowicie zrezygnowała z prostokątnej tarczy scutum. Ochronę rzymskiego żołnierza stanowić zaczęła tarcza o okrągłym, eliptycznym lub rzadziej owalnym kształcie, wzorowanym na stylu germańskich. Tarcza ważyła ponad 3,5 kg. Wśród pancerzy największą popularnością cieszyła się kolczuga i zbroja łuskowa.
Co interesujące, Wegecjusz (późno-rzymski pisarz) wspomina w swoim dziele „De re militari”, że rzymscy żołnierze zrezygnowali całkowicie z noszenia zbroi; jest to jednak albo pomyłka autora, albo informacja sugerująca, że Rzymianie posiadali specjalnie wydzielone oddziały lekkie.
